Tibbiy kimyo fani nimani o`rganadi?

TIBBIY KIMYO FANI NIMANI O`RGANADI?

Tibbiy kimyo fanining nomi (inglizchadan «medical chemistry») to`g`ridan-tog`ri dorivor moddalar kimyosi deb talqin qilinadi. Hozirgi vaqtda u kimyo fanining sohasi sifatida biologik faol moddalrni izlab topish, ularni tarkibini isbotlash, sintezlash va organizmga ta`sir etish mexanizmini molecular darajada o`rganadi. Shuningdek tibbiy kimyoning izlanishlari biologik faol moddalar ta`sir etayotgan organizm metabolitlarining tuzilishi, ularning kimyoviy tarkibi, fizik-kimyoviy holatlari, bioenergetikasini organishga ham qaratilgan. Ko`rib turibmizki tibbiy kimyo fanlararo ilm sohasi bo`lib, bioanorganik, biofizik, kolloid, bioorganic kimyo va to`liq shakillanib bo`lgan, tan olingan biokimyo, farmakologiya va farmatsevtik kimyo kabi fanlar asosida vujudga kelib, rivojlanib kelayotgan fandir.

Ko’p asrlar davomida tabbiy fanlar rivojlanishi natijasida tibbiyot va kimyo o’rtasida juda chuqur bog’liqliklar vujudga kelgan. Bu fanlarni bir biriga singib ketishidan yangi ilmiy yo’nalishlar fanlar orasida o’z o’rnini topib kelmoqda. Ular fiziologik jarayonlarni, kasalliklar kelib chiqishi sabablarini, farmakologiya asoslarini molekulyar darajada o’rganishga qaratilgan. Xayot jarayonini molekulyar darajada o’rganilishi kerakligining sababini tushintirish oson, chunki “tirik xujayra - bu katta va kichik bir biri bilan tinimsiz ta'sirlashayotgan molekulalardir”. Umumiy kimyo shu molekulalarni atom-molekulyar ta'limot nuqtai nazaridan, o’zida shu moddalarni saqlagan eritmalarning tarkibi, xossalarini o’rgansa, analitik kimyo elementlar va ularning birikmalarini xossalarini o’rganadi. Odam organizmining biologik suyuqliklarini eritma, bufer eritma, kolloid eritma sifatida ko’rganimiz uchun, eritmalar kimyosini o’rganishsiz organizmning tarkibini o’rganish to’liq bo’lmas edi. Biologik suyuqliklar o’z tarkibida anorganik moddalarni ionlar holatida ham tutadi. Shundan kelib chiqqan holda elektroliz jarayoni, elektrolitlar kimyosi, elektrod va oksidlanish-qaytarilish potensiallarini o’rganish tibbiyot oliy o’quv yurtlarida o’qish uchun zarur sohalardan bo’lib kelgan. Sirt hodisalari, kolloid sistemalarning fizikasi va kimyosi asoslarini bilish, organizmda kechadigan sorbsiya, desorbsiya, elektrkinetik xodisalar mohiyatini tushinib yetishga asos bo’ladi. Bioorganik kimyo xujayra va to’qimalar tarkibini tashkil qiluvchi biologik faol moddalar va organizmni sog’lomligini ta'minlovchi dorivor moddalarning tuzilishi va xosslarini o’rganadi. Kimyo fani xozirgi zamon tibbiyotini rivojlanishida muhim o’rinni egallab, vrach ma'lumotining ajratib bo’lmaydigan bir qismidir. Tibbiyot fanining va sog’liqni saqlash ishlarining rivoji mutaxassislarni fundamental fanlardagi bilimlarini kerakli darajada chuqur o’rganilishi kerakligini talab qiladi. Buning ustiga tibbiyot nafaqat kasalliklarni davolash bilangina chegaralanib qolmay, ekologiya, toksikologiya, biotexnologiyalar va b. bilan ham shug’ullanib, ijtimoiy ta'minot sohasining katta bir qismiga aylanib bormoqda.

Kimyoning umumiy, analitik, fizik va kolloid, organik kimyo bo’limlari tibbiyot oliy o’quv yurtlarining o’quv rejalarida alohida ko’rilmaganligi sababli bu bo’limlar “Tibbiy kimyo” fanining bir qismi sifatida o’rganiladi.

Kimyo fani bizni o’rab turuvchi dunyo tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari va moddalar reaksiyasini o’rgatadi. Кimyo bilan atrofingizda har kuni, har bir ishlatayyotgan buyum va bajarayotgan ishingizda to’qnashasiz. Kimyoviy jarayonni ovqat tayyorlaganingizda, kir yuvish vaqtida oqartiruvchi modda qo’shganingizda, avtomobilingizni o’t oldirganingizda kimyoviy jarayonni bajarasiz. Kumush qorayganda yoki antiasidli birikmalar suvda eriganda kimyoviy reaksiya amalga oshadi. Karbonat angidrid va suv energiyasining uglevod energiyasiga aylanishi kimyoviy reaksiyadir va shuning uchun o’simlik o’sadi. Ozuqa moddalar hazm bo’lishida energiya va sog’liq uchun zarur bo’lgan moddalarga parchalanish kimyoviy reaksiyasi amalga oshadi. Tibbiy kimyo (ing. Medicinal chemistry) - bu dorilar va biologik faol birikmalarni aniqlash, optimallashtirish va ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan, ularning metabolizmini, molekulyar darajadagi harakatlanish rejimini, shuningdek struktura-faollik munosabatlarini o'rganadigan ilmiy fan. U kimyo, biologiya, tibbiyot va farmatsevtika sohalarini o'z ichiga oladi. Tibbiy kimyoda organik sintez, tabiiy birikmalar kimyosi va kimyoviy biologiya, enzimologiya va tarkibiy biologiya bilan birlashtirilgan hisoblash kimyosi muhim rol o'ynaydi. Tibbiy kimyo, biokimyo, molekulyar biologiya, farmakognoziya va farmakologiya, toksikologiya, tibbiyot va veterinariya fanlarida biologiya fanlari muhim ahamiyatga ega. Dori-darmonlar ko'pincha organik birikmalardir. Ularni ikkita katta sinfga bo'lish mumkin - deb atalmish. kichik molekulalar (masalan, atsetilsalitsil kislotasi, tetratsiklin, atorvastatin) va biomolekulalar, ko'pincha oqsillar (rekombinant antikorlar, gormonlar - insulin, eritropoetin). Noorganik va organometalik moddalar kamdan-kam hollarda dorilar sifatida harakat qilishadi. Bunga lityum karbonat va sisplatin (mos ravishda noorganik va organometallik birikmalar) misol bo'la oladi.

TIBBIY KIMYO TARIXI

Asetilsalitsil kislotasi (aspirin) birinchi sintetik dorilardan biridir.

Tibbiy kimyoning boshlanishini XIX asrning oxiri deb hisoblash mumkin, ammo u nihoyat XX asrning 70-yillarida shakllandi. Albatta, ba'zi dorilar qadim zamonlardan beri ma'lum bo'lgan; masalan, kastor yog'i qadimgi Misrda ishlatilgan. Qadimgi zamonlardan beri simob, mishyak va surma hosilalari ishlatilgan, ammo ularni davolash ko'pincha kasallikning o'ziga qaraganda xavfliroq bo'lgan.

XVI asrda shveytsariyalik vrach va kimyogar Paratsels qadimgi tibbiyotni tanqid qildi va kimyoviy moddalarni tatbiq etish orqali iatrokimyani barpo etdi. XIX asrda kimyoviy tahlil va ajratishning yangi usullari tufayli ko'plab dorivor o'simliklarning faol moddalarini ajratish mumkin bo'ldi: kinin, morfin, salitsil kislotasi va boshqalar. XIX asr o'rtalarida organik kimyoning rivojlanishi dorilarni sof sintetik usulda olish imkonini berdi, masalan, salitsil kislotasi va uning hosilasi, atsetilsalitsil kislotasi (aspirin).


Salvarsan sifilisni davolashning birinchi samarali vositasidir.

O'n to'qqizinchi va yigirmanchi asrning oxirlarida Pol Erixich kimyoviy terapiya tushunchasini ishlab chiqadi - yuqumli agentga ("sehrli o'qlar", ingliz sehrli o'qlari) tanlab harakat qiladigan zahar yoki toksinlar yordamida kasalliklarni davolash. 1907 yilda salvarsan, sifilisni birinchi samarali davolash vositasi bo'lib, uning laboratoriyasida sintez qilindi.

1920-1940 yillarda birinchi mikroblarga qarshi vositalar va antibiotiklar topildi: streptotsid (Gerxard Domagk), penitsillin (Aleksandr Fleming), xloramfenikol.
Benzilpenitsillin

Benzilpenitsillin birinchi antibiotiklardan biridir.

Asosiy maqola: Antibiotiklarni kashfiyotlar va ishlab chiqarish xronologiyasi

20-asr oxirida biotexnologiyaning rivojlanishi murakkab biologik molekulalarni dorilar, masalan, gormonlar va monoklonal antikorlar sifatida sintez qilish imkonini berdi.

Kimyo

Kolloid va membrana kimyosi

Radiatsiya kimyosi

Bioorganik kimyo

Neft kimyosi

Kimyoviy kinetika va kataliz

Anorganik kimyo

Kvant kimyosi

Analitik kimyo

Qattiq jismlar kimyosi

Xromotografiya

Fizik kimyo

YuMB kimyosi

Element organik birikmalar kimyosi

Radiokimyo

Tovarlar kimyosi

Kompozitsion materiallar kimyosi

O’ta sof moddalar kimyosi

Organik kimyo

Sirt kimyosi

Elektrokimyo