Tijorat bankining tashkiliy-tarkibiy tuzilishi

TIJORAT BANKLARI TUSHUNCHASI, TARKIBIY TUZILISHI.
Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari jalb qilingan va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. YUkorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‘z mablag‘lari yuzaga keladi va qolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarining ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi.Banklarning o‘z mablag‘lariga — bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag‘batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fonddar va taqsimlanmagan foydasi kiradi.Banklarning o‘z mablao‘lari ichida asosiy o‘rinni bankning o‘z kapitali egallaydi.Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko‘rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlangich nuqtasi hisoblanadi. Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham xar hil tashkil topadi.Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo‘li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo‘li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi.Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko‘rsatiladi. Ustav fondi summasining oshirilishi bank aksiyadorlik umumiy majlisida hal qilindi. Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatlarini bajarishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bank kreditlar hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas. Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag‘lardan va pul mablag‘laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlangich boskichlarida bankning o‘z mablag‘lari hisobidan birinchi navbatdagi bank xarajatlari (er, bino, asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi.
Banklarning o‘z mablag‘lari uzoq muddatli aktivlarga quyilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning uz mablag‘lari bilan chetdan jalb kilingan resurslar o‘rtasida chegarani belgilab beradi. Banklarning aksiyador kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin.
Bular:
a) o‘z aksiyador kapitali – bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan fondi hisobidan yuzaga keladi;
b) xar xil ko‘zda tutilmagan holatlar uchun tashkil kilingan rezervlar.
v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzok muddatli veksel va obligatsiyalar) bo‘lishi mumkin.
Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil bo‘ladi va u ko‘zda tutilmagan zararlar hamda qimmatli qog‘ozlar kursining tushishi natijasidagi yo‘qotishlarni qoplash uchun mo‘ljallangan.Taqsimlanmagan foyda — rezerv fondiga ajratmalar va dividendlar tыlanganidan so‘ng qoladigan foydaning bir qismidir.Banklarning o‘z mablag‘lari tijorat banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Banklarning o‘z kapitali hissasining kamayishi ba’zi hollarda banklarning sinishiga olib keladi.Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo‘yilmalari muhim rol tutadi. Ular to‘liq summaga yoki bo‘lib-bo‘lib qo‘yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va bank o‘rtasidagi mablag‘ ko‘yishi bilan bog‘lik munosabat omonat daftarchasini berish bilan tasdiqlanadi. Banklar to‘lovchilik asosida turli xil maqsadli qo‘yilmalarni, muddatli yoki talab kilish hamda olish mumkin bo‘lgan jamg‘armalar qabul qiladilar. Banklar mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turiladi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag‘lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartibga soladi. Bu quyidagi normativlar:
-Ø kapital etarliligi,
-Ø bir kredit oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk miqdori,
-Ø aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‘riqnomasiga muvofiq, aholidan pul omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o‘z kapitali miqdori bilan chegaralanadi. Banklar jalb qiladigan mablag‘lar tarkibi turlicha bo‘ladi. Ularning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:
-Ø bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag‘lar (depozitlar),
-Ø o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni to‘plash (depozit va jamg‘arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar)
-Ø banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‘lari va boshqalar kiradi.
Halqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
-Ø depozitlar;
-Ø nodepozit resurslar.
Keng ma’noda passivlarni boshqarish omonatchilar va boshqa kreditorlarning mablag‘larini jalb va mazkur bank uchun mablag‘lar manbalari tegishli kombinatsiyasini belgilash bilan bog‘liq faoliyatdir.Tor ma’noda esa passivlar operatsiyalarini boshqarish deganda zaruriyatga ko‘ra qarz mablag‘larini faol ravishda topish yo‘li bilan likvidlika bo‘lgan ehtiyojni qondirishga qaratilgan harakatlar tushuniladi.
Bank tashkil etish jarayoni bir necha bosqichlarga bortasida bank tashkil etishga kelishiladi, tashabbus guruhi tuziladi. Har bir muassisning ustav kapitaliga qozbekiston Respublikasi Markaziy Bankiga bank ochish haqidagi ariza bilan chiqiladi. Kerakli hujjatlar ilova qilinadi. Mbning banklarni litsenziyalash departamenti mayxatidan orsatish asoslari ular faoliyatini tashkil qilishning asosiy tamoyillarida olar chegarasida xizmat kola mustaqilligi;
-Banklar faoliyatining tijorat tavsifi;
-Mijozlar manfaatini himoya qilish;
-Banklarning daromadligi va ular faoliyatining universallashuvi.
Investitsion muhit va uni baholash mezonlari. Investitsion muhit lgan imkoniyatlar va qulayliklar majmuini aks ettiruvchi voqei, investitsion muhit sir kozbekistonda davlat mustaqilligi qaror topgan nisbatan qisqa vaqt oraligyoriy-huquqiy baza yaratildi.Investitsiyalash borasidagi qoshma korxonalarni tashkil etishdagi risklarni hisobga olishda kozbekistonda investitsion muhitning yaratilish shart-sharoitlariXalqaro investitsiya huquqining asosiy qoidalarini ozbekiston Respublikasi investitsiya qonunchiligi MDH mamlakatlari qonunchiligi tizimida eng ilgzbekistonda ggi dastlabki qonun 1991-yil iyunidayoq qabul qilindi.Qulay investitsion muhit qabul qilingan bir qator qonun hujjatlariga asoslanadi. Xususan, OChet el investitsiyalari torisidaInvestitsiya faoliyati torisidaChet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari torisidaChet el investitsiyalari bilan bogshimcha ragggi, liq korxonalar ishlab chiqargan mahsulotlar eksportini qobatlantirish chora-tadbirlari torisidayoriy-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilish sohasini huquqiy tartibga solish asosi bozbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalar (sohalar boshish orqali qolon qilish. Sanoat ishlab chiqarishi
Yirik xorijiy kompaniya va firmalarning shonggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, byudjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlarining salmogzgardi. Keyingi olsa, shu davrda toridan-tori xorijiy investitsiyalar hajmi 20 barobardan ziyod otiborga sazovordir. Strategik xorijiy investorlarni jalb etish maqsadida mamlakatimizda investorlarning ozbekistonda xorijiy investitsiyalarning oliq muhim investitsion loyihalar
Bugungi kunda Oliq qonunchilik bazasi yaratildi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish siyosati mavjud mablagl bilan mamlakatimiz iqtisodiyotini yuksaltirish, uning jahon iqtisodiy tizimiga qobatlantirish yozbekistonda 2019-yil va 2020-yil 1-choragida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 2020 yil yanvar-mart oylarida 33,4 trln. sozlashtirilib, ularning 63,9 foizi yoki 21,4 trln. solar hisobidan moliyalashtirilgan.2020 yilning yanvar-mart oylarida asosiy kapitalga otgan yilning mos davriga nisbatan ozlashtirish hajmi 220,7 trln sosdi. Investitsiya faoliyatining sezilarli ozlashtirilishi bilan bevosita boglib, unda toridan-tori xorijiy investitsiyalar va kreditlar 4,0 mlrd. dollar ozaro manfaatli hamkorlik yaxshi samaralar bermoqda. Negaki, Oljallangan bozbekistonning geografik jihatdan qulay yerda joylashgani, transport tarmogpligi, ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmaning yuqori darajada taraqqiy etgani, malakali kadrlarning mavjudligi va boshqa omillar investorlarga kelajakka ishonch bilan qarash imkonini bermoqda.