Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
sto îî. A gar urg'usiz so'z urg'ulidan keyin kelib bog'lansa,
enklitik elementlar, deb ataladi. Masalan, Bor ekan, y o ‘q ekan. Takt gram m atikadagi so 'z birikmasiga teng emas. Takt b o 'g 'in la rd an iborat. So’zda nechta unli tovush bo'lsa, shuncha b o 'g 'in bo'ladi. Ba’zi tillarda sonorlar ham b o ‘g ‘in hosil qiladi; Trnka so'zi (chex tilidagi so‘z bo'lib, ikki bo‘g ‘indan iborat). Bo‘g ‘inlar 4 xil bo'ladi; 1. U ndosh tovush bilan tugagan bo'g'in yopiq b o 'g 'in deyiladi: mak-tab. 2. Unli tovush bilan tu g ag an b o 'g'in ochiq b o 'g 'in deyiladi: bo-la. 3. U ndosh bilan boshlangan bo'g'in berkitilgan b o'g 'in deyiladi: sa-na. 4. Unli tovush bilan boshlangan bo'g'in berkitilmagan b o 'g 'in deyiladi: o-na. B o'g'in lar berkitilgan ochiq: da-Ja, berkitilgan yopiq: daf-tar. berkitilm agan ochiq: o-lim. berkitilmagan yopiq: at-Jas bo'ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi So'zni gapiruvchilar b o 'g 'inlarg a ajratib talaffuz qiladilar. Shuning uchun b o 'g 'in nutqning eng kichik akustik- artikulyatsion birligidir. B o'g'inning m a’no anglatish yo anglatmasligi fonetika uch u n ahamiyatsizdir. Ba’zan b o ‘g‘in morfema bilan to ‘g ‘ri kelib qoladi. URG‘U N utq tovushlari ham da b o ‘g ‘in segm ent elem en tlar deylladi. Yana supersegm ent elem entlar bo'lib, ular u rg 'u va ohangdir. Supersegraent elem entlar n u tq qa ohang bag'ishlaydi. So'zlarda bo'g'inlarni, gaplarda so'zlarni m a'lu m vositalar bilan ajratib ko'rsatish u rg 'u deyiladi. So‘z u rg 'u si bir so'zning tarkibidagi bir b o 'g 'in n i boshqalardan ajratish demakdir. Tilshunoslikda dinamik, m iqdor va musiqiy u rg 'u n i farqlaydilar. Dinamik urg'uda ajratib ko'rsatilayotgan b o 'g 'in kuchli talaffuz qilinadi (masalan, nemis tilida). Miqdor u rg‘usiga eg a tillarda unli ch o 'ziq roq talaffuz qilinadi (masalan, rus, o'zbek tillarida). Musiqiy urg'uda u rg'u oigan b o 'g 'in ovoz tonini ko'tarish va pasaytirish yo'li bilan ajratib ko'rsatiladi (masalan, xitoy tilida). U rg'uning o'rniga k o 'ra tu rg 'u n urg'uli tillar va erkin urg‘uü tillar farqlanadi. T urg'un urg'uli tillarda u rg 'u doim so'zning m a’lum bo'g'iniga tushadi. Masalan: o'zbek, fransuz tillarida oxirgi b o ‘g ‘inga, polyak tilida oxiridan bitta oldingi, vengr, chex tillarida birinchi b o 'g 'in g a tushadi. Erkin urg'uli tillarda u rg'u so'zning qaysi bo'g'iniga tushishini oldindan bilish mumkin emas. Rus, ingliz, nemis tillari shular jumlasidandir. Fraza urg'usi so'z birikmalari yoki bir necha so'zni boshqalardan ajratib ko'rsatishni nazarda tutadi. Fraza urg'usining turlari quyidagilar: 1. Sintaktik urg'u. 2. Sintaktik - logik urg'u. 3. Kuchsiz sintaktik urg'u. 4. Emfatik (his - hayajon) u rg ’u. Fraza urg'usidan tashqari ohang tarkibiga n u tqning ritm ik- melodik tuzilishi kiradi. N utq jaryonida u rg 'u oigan va oimagan bo 'g 'in la r almashinib nutqning ritmi paydo bo'ladi. Nutq ohanglariga gap urg'usi, ohang, pauza, su r’at, ritm, tem br kiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi O hang pasayuvchi va ko'tariluvchi bo'ladi. Pasayuvchi ohang darak, undov gaplarda, ko'tariluvchi ohang so'roq gaplarda uchraydi. TOVLSHLARNING NUTQ JARAYONIDA O'ZGARISHI N utq jarayonida tovushlam ing bir-biriga ta’siri natijasida bo 'ladigan o ‘zgarishlar kom binator o'zgarishlar deyiladi. Bularga akkom adatsiya, assimilyatsiya, dissirailyatsiya, gaplologiya, diereza va boshqalar kiradi. Akkomadatsiya (lot. Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling