Tilshunoslik asoslari


Download 2.59 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/31
Sana05.10.2023
Hajmi2.59 Mb.
#1692790
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
Bog'liq
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)

sto îî. A gar urg'usiz so'z urg'ulidan keyin kelib bog'lansa, 
enklitik elementlar, deb ataladi. Masalan, Bor ekan, y o ‘q ekan. 
Takt 
gram m atikadagi so 'z birikmasiga teng 
emas. 
Takt 
b o 'g 'in la rd an iborat. 
So’zda 
nechta 
unli 
tovush 
bo'lsa, 
shuncha b o 'g 'in bo'ladi. Ba’zi tillarda sonorlar ham b o ‘g ‘in hosil 
qiladi; Trnka so'zi (chex tilidagi so‘z bo'lib, ikki bo‘g ‘indan 
iborat).
Bo‘g ‘inlar 4 xil bo'ladi;
1. U ndosh tovush bilan tugagan bo'g'in yopiq b o 'g 'in
deyiladi: mak-tab.
2. Unli tovush bilan tu g ag an b o 'g'in ochiq b o 'g 'in deyiladi: 
bo-la.
3. U ndosh bilan boshlangan bo'g'in berkitilgan 
b o'g 'in
deyiladi: sa-na.
4. Unli tovush bilan boshlangan bo'g'in berkitilmagan 
b o 'g 'in deyiladi: o-na.
B o'g'in lar berkitilgan ochiq: da-Ja, 
berkitilgan yopiq: daf-tar. 
berkitilm agan ochiq: o-lim. 
berkitilmagan yopiq: at-Jas bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


So'zni gapiruvchilar b o 'g 'inlarg a ajratib talaffuz qiladilar. 
Shuning 
uchun 
b o 'g 'in
nutqning 
eng 
kichik 
akustik- 
artikulyatsion 
birligidir. 
B o'g'inning 
m a’no 
anglatish 
yo 
anglatmasligi fonetika uch u n ahamiyatsizdir. Ba’zan b o ‘g‘in 
morfema bilan to ‘g ‘ri kelib qoladi.
URG‘U
N utq tovushlari ham da b o ‘g ‘in segm ent elem en tlar deylladi. 
Yana supersegm ent elem entlar bo'lib, ular u rg 'u va ohangdir. 
Supersegraent elem entlar n u tq qa ohang bag'ishlaydi.
So'zlarda bo'g'inlarni, gaplarda so'zlarni m a'lu m vositalar 
bilan ajratib ko'rsatish u rg 'u deyiladi. So‘z u rg 'u si bir so'zning 
tarkibidagi bir b o 'g 'in n i boshqalardan 
ajratish 
demakdir. 
Tilshunoslikda dinamik, m iqdor va musiqiy u rg 'u n i farqlaydilar.
Dinamik urg'uda ajratib ko'rsatilayotgan b o 'g 'in kuchli 
talaffuz qilinadi (masalan, nemis tilida).
Miqdor u rg‘usiga eg a tillarda unli ch o 'ziq roq talaffuz 
qilinadi (masalan, rus, o'zbek tillarida).
Musiqiy urg'uda u rg'u oigan b o 'g 'in ovoz tonini ko'tarish va 
pasaytirish yo'li bilan ajratib ko'rsatiladi (masalan, xitoy tilida).
U rg'uning o'rniga k o 'ra tu rg 'u n urg'uli tillar va erkin urg‘uü 
tillar farqlanadi. T urg'un urg'uli tillarda u rg 'u doim so'zning 
m a’lum bo'g'iniga tushadi. Masalan: o'zbek, fransuz tillarida 
oxirgi b o ‘g ‘inga, polyak tilida oxiridan bitta oldingi, vengr, chex 
tillarida birinchi b o 'g 'in g a tushadi.
Erkin urg'uli tillarda u rg'u so'zning qaysi bo'g'iniga 
tushishini oldindan bilish mumkin emas. Rus, ingliz, nemis tillari 
shular jumlasidandir.
Fraza urg'usi so'z birikmalari yoki bir necha so'zni 
boshqalardan 
ajratib 
ko'rsatishni 
nazarda 
tutadi. 
Fraza 
urg'usining turlari quyidagilar:
1. 
Sintaktik urg'u.
2. 
Sintaktik - logik urg'u.
3. 
Kuchsiz sintaktik urg'u.
4. 
Emfatik (his - hayajon) u rg ’u.
Fraza urg'usidan tashqari ohang tarkibiga n u tqning ritm ik- 
melodik tuzilishi kiradi. N utq jaryonida u rg 'u oigan va oimagan 
bo 'g 'in la r almashinib nutqning ritmi paydo bo'ladi. Nutq 
ohanglariga gap urg'usi, ohang, pauza, su r’at, ritm, tem br kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


O hang pasayuvchi va ko'tariluvchi bo'ladi. Pasayuvchi 
ohang darak, undov gaplarda, ko'tariluvchi ohang so'roq 
gaplarda uchraydi.
TOVLSHLARNING NUTQ JARAYONIDA O'ZGARISHI
N utq jarayonida tovushlam ing bir-biriga ta’siri natijasida 
bo 'ladigan o ‘zgarishlar kom binator o'zgarishlar deyiladi. Bularga 
akkom adatsiya, 
assimilyatsiya, 
dissirailyatsiya, 
gaplologiya, 
diereza va boshqalar kiradi.
Akkomadatsiya 
(lot. 

Download 2.59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling