Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
(ter+ im ) ~ affiksatsiya usuli, kito b seva r (kitob+ sevai) -
kompozitsiya usuli va boshqalar. So'z bilan bog'liq bu hodisa, ya’ni so'z yasalishi va unga aloqador hodisalar tilshunoslikning so'z yasalishi bo'lim ida o'rganiladi. So'z nutqda turli-tuman gram m atik m a’nolami ifodalash uchun shu m a’nolarga xos formalarda qo'llanadi. Boshqacha aytganda, so'zlar forma yasalishi sistem alariga ham ega: k ito b + la r+ im, talaba + la r+ im iz -f ga, o ‘q i +ya p + ti + lar k ab i. So'zning forma yasalish sistemasi va u bilan bog'liq hodisalar tilshunoslikning morfologiya bahsida o'rganiladi. So'zlar so'z birikmalarí va gaplarning tuzilishida asos bo'lib xizmat qiladi. Bunday holatlar gram m atikaning sintaksis bo'lim ida o'rganiladi. Demak, so'z o ‘ta murakkab xususiyatlarga ega bo'lgan til birligidir. U o'zining muhim belgi-xususiyatlari bilan tilshunoslikning maxsus bo'limlarining o 'rgan ish o b ’ekti bo'ladi. Leksikologiya tilshunoslikning bir qism i bo'lib, u tilning lug'at tarkibini o'rganadi. So'z iu g 'at tarkibining eng aniq va eng muhim qismidir. Tovushlar, har b ir tilning xususiyatiga ko'ra muayyan tarzda birikib, so'z hosil qiladi. M a'lum bir tilda so'zlovchi jamiyat a ’zolari shu tilning s o 'z boyligi va gram m atik qoidalaridan foydalanib, o'zaro aloqa qiladilar. Leksikologiya tilning eng aniq birligi bo'lgan so'zni o'rg an ishi bilan birga, birgina m a’noni anglatadigan, ya’ni m a’no jihatidan bitta so‘zga to 'g 'ri keladigan so'z birikmalarini, frazeologik birliklarni, idiomalarni ham o'rganadi. Tilda m avjud bo'lgan so'zlam ing hammasi lu g'at tarkibi yoki leksika d eb yuritiladi. Lug'at tarkibi har bir tilning boyligini ak s ettiradi. Til so'zga qanchalik boy bo'lsa, fikr va m aqsadni shunchalik yaxshi va to'liq bayon etish, eng nozik his-tuyg‘ularni ifodalash mumkin. Til kishilaming turli faoliyati bilan bevosita bog'langaniigi uchun ham tilning lug'at tarkibi uzluksiz o'zgarib turadi. Jamiyatning taraqqiy qilishi, sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo- sotiq, fan va texnikaning rivojlanishi bilan tilning lug'at tarkibi www.ziyouz.com kutubxonasi ham yangi so 'zlar bilan boyib boradi. Chunki kishilarning muhim aloqa vositasi bo'lgan til yangi so'zlar bilan boyib turmasada, jam iyat taraqqiyotidagi o'zgarishlami, yangi hodisalarni aks ettirish vazifasini bajara olmay qoladi. Jamiyatning taraqqiyoti bilan chambarchas bog'liq bo'lgan til ijtimoiy tuzum ning o'zgarishini ishlab chiqarishning taraqqiy topishini, fan, texnika va madaniyatning rivojianishmi o'zida aks ettiradi, buning natijasida ko'plab yangi so'zJar paydo bo'ladi. Shu bilan birga, eskirib qolgan b a’zi so'zlar iste’moldan chiqib ketadi. Bu hodisani hozirgi zamon o'zbek till taraqqiyotida ham ko'rishimiz m um kin. O 'zbek tili keyingi 40-45 yil davomida fan, texnika va m adaniyat sohalariga bog'liq bo'lgan so'zlar bilan juda boyib ketdi. Masalan: raketa, atom, yadro, fizika, kosmos, traktor, kultivator, strategiya, struktura, futbol, rektor, stanok, meterologiya, m eridian kabi juda ko‘p so'zlar o'zbek tili lu g 'at tarkibidan m ustahkam o'rin oldi. Shu bilan birga mingboshi, amin, yuzboshi kabi so'zlar iste’moldan chiqib ketdi. H ar b ir tilning lu g 'a t tarkibi har doim uzluksiz o‘zgarib turadi. Lug'at tarkibi asosan tildagi so'z yasash imkoniyatlaridan foydalanib yangi so 'zlar yaratish yo'li bilan, boshqa tillardan shu tilning shevalaridan yangi so'zlar yasashning ahamiyati nihoyatda katta. Chunonchi, har bir tildagi so'z negizi va turli so'z yasovchi qo'shim chalar yordamida yangi-yangi ma’nolarni ifodalovchi so 'zlar yasash tilning lu g 'at tarkibini boyitishda alohida o'rinni egallaydi. Masalan, o'zbek tilida qadimdan bor bo'lgan - ch i affiksi [tem irchi, taqachi, oluvchi) yordamida hozir ham o'quvchi, uchuvchi, yozuvchi, traktorchi, kutubxonachi kabi ko'plab so 'zlar yasalmoqda. Shuningdek, - Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling