Tilshunoslik kafedrasi "tasdiqlayman" "himoyaga qo

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Ushbu tadqiqot kirish, uch asosiy bob, 

xulosa  va  foydalanilgan  adabiyotlar  ro‗yxatidan  iborat.  Ishning  umumiy  hajmi   

....... sahifani tashkil etadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

9 

 

KIRISH 

Til yaralibdiki, u tinimsiz va  muttasil o‗sish-o‗zgarish jarayonlarini boshidan 

kechirib  keladi.  Bu  o‗sish-o‗zgarishlarning  ibtidosi  bor,  ammo  intihosi  yo‗q,  bu 

mutlaqo  tabiiy,  zaruriy  va  hayotiyjarayonlarda intihoning bo‗y  ko‗rsatishi  kamida 

tilning  tanazzuliga  yo‗la  ochadi  yoki  hatto,    uni  mutlaqo  muqarrar  ravishda  tillar 

qabristoniga  eltadi.  Necha  ming  yillardan  beri  tilda  voqelanib  kelayotgan  o‗sish-

o‗zgarishdan  iborat  muntazam  harakat  til  tirikligini  ta‘minlaydigan,  uning  uzun 

umriga  tirgak  tutadigan  va  shu  tariqa  uning  sohibi  bo‗lgan  qavmning  yugurik 

zamon  va  yumaloq  makondagi  qadru  qimmatini  salomat  saqlaydigan  bemisl  bir 

qudratdir. SHuning uchun ham tiriklik rutbasidagi til hech qachon tamoman qotib 

qolgan sokin holatda emas, balki hamisha harakat otlig‗ hayot ichida bo‗ladi, ana 

shu  harakat  uni  zamonlardan  zamonlarga  to‗rt  ko‗z  tugal  olib  o‗tadi.SHuni  ham 

dangal ta‘kidlamoq  joizki,  tilshunoslik,  falsafa  yoki  yana boshqa  ilmlarda qanday 

talqin qilinishiga qaramasdan, oldin til, undan keyin tafakkur yoki oldin tafakkur, 

keyin  til  paydo  bo‗lgan  deb  bo‗lmaydi,  ularning  har  ikkisi  birgalikda,  qanchalik 

ibtidoiy  bo‗lmasin,  bir  paytda  paydo  bo‗lganligini  e‘tirof  etish  maqsadga 

muvofiqdir.  Antropotsentrik  tilshunoslikdagi  til  va  tafakkurning  bog‗liqligi 

borasidagi  etakchi  g‗oyalar  ham  shuni  ko‗rsatadi.  Zotan,  Sepir-Uorf  gipotezasi  - 

"lisoniy  nisbiylik  nazariyasi"  atrofidagi  jiddiy  va  uzoq  bahs-munozaralar  mahsuli 

o‗laroq  bu  nazariyaning  kuchli  va  kuchsiz  variantlari  yuzaga  keldi,  ya‘ni  "til 

tafakkurni  belgilaydi"  (kuchli  variant)  yoki  "til  tafakkurga  ta‘sir  etadi"  (kuchsiz 

variant).  "Ko‗rinib  turganiday,  har  ikki  variantda  ham  til  va  tafakkurning  o‗zaro 

chambarchas  bog‗likdigi  o‗z  ifodasini  topgan.  Har  holda,  tilning  tafakkurga, 

tafakkurning  esa  tilga  faol  ta‘sir  qilishi  ochiq  haqiqatdir.  Zotan,  "milliy  ong" 

"milliy  tafakkur",  "milliy  madaniyat",  "milliy  ma‘naviyat"  "milliy  mentalitet", 

"milliy  xarakter"  kabi  bugun  keng  iste‘molda  bo‗lgan  juda  ko‗plab  istilohlarda 

mazkur  bog‗liqlik  e‘tirof  etilgan"

1

,  chunki  milliylik  tushunchasining  magzini  til 

tashkil  kiladi.  Milliy  tafakkur  tarzini  til  tayin  etadi  va  mutlaqo  tanosibiy  bir 

intizomda  tafakkur  takomili  tilning  tadrijini  ta‘min  etadi.  Tilning  har  qanday 

---

10 

 

o‗zgarishi (har qanday sathda, shu jumladan, fonetik sathda ham) uning qo‗llanishi, 

muttasil  xotirada  tiklanishi  bilan  bog‗liq  va  bu  o‗zgarish  turli  ekstralingvistik 

sabablar (iqtisodiy, ilmiy-texnik, siyosiy, madaniy, biologik, fiziologik, psixologik 

va  boshqa)  bilan  izohlanadi.  Agar  tillar  "o‗z-o‗zidan  rivojlanganda  edi,  egalari  - 

odamlarga  bog‗liq  bo‗lmaganda  edi,  hech  qachon  o‗lmas  edi.  O‘lik  tillarning 

mavjudligi  tillarning  "o‗z-o‗zidan"  rivojlana  olmasligi,  til  taraqqiyotining  ichki 

sabablari yo‗q ekanligining ravshan dalillaridir... Tildagi har qanday o‗zgarishning 

asosida  inson  ongida  kechadigan  jarayonlar  yotadi...  Demak,  tildagi  har  qanday 

o‗zgarishning birlamchi sababi hamisha tildan tashqarida bo‗lib, u ekstralingvistik 

tabiatga molikdir"

3

. 

Tilning  taraqqiyotida  uning  sohibi  mutlaqo hal  qiluvchi rol o‗ynaydi.  Til  o‗z 

egasining  inon-ixtiyori,  e‘tiqodu  ehtiyoji,  aqliy-ruhiy  salohiyati,  tafakkur  va 

taxayyul  talablaridan  tamoman  muxtor  holda  takomil  sari  odim  otish 

imkoniyatidan  tamomila  mahrumdir.  Tildagi  har  qanday  harakat,  kattadir-

kichikdir, muayyan maqsad hadafiga ko‗ra yuz beradiki, bu maqsad faqat til egasi 

bo‗lmish  odam  bolasigagina  mansub  bo‗lishi  mumkin,  xolos.  Ayni  paytda  shuni 

ham  aytib  o‗tish  joizki,  tildagi  muayyan  o‗zgarishlar  yoki  til  taraqqiyoti  uchun 

emas,  balki  tilni  o‗z  o‗zanidan  chiqishiga  yo‗l  ochadigan  holatlar  ham  odamlar, 

lekin  ayni  til  egasi  bo‗lmagan  "begona"  kishilar,  noodil  siyosat,  boshqa  tilning 

bosqini kabi omillarning ta‘siri natijasida yuzaga keladii! 

Tildagi  o‗sish-o‗zgarishlarning  xolis  va  birlamchi  ko‗zgusi  uning  lug‗at 

boyligidir,  jamiyatdagi,  kattadir-kichikdir,  har  qanday  o‗zgarishlar,  eng  avvalo, 

aynan  xuddi  shu  leksik  sathda  o‗z  aksini  topadi.  Uzbek  tilshunosligining  taniqli 

namoyandalaridan  biri  E.Begmatov  haqli  ravishda  ta‘kidlaganidek,  "leksika 

jamiyat  hayotida  yuz  bergan  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy-ma‘rifiy  o‗zgarishlar  va 

yangiliklarni  o‗zida  birinchi  bo‗lib  ifoda  qiladi.  Bunday  o‗zgarishlar  tilni  yangi 

tushuncha  va  tasavvurlar  bilan,  ularni  ifodalashga  xizmat  kiluvchi  yangi  so‗zlar 

bilan  boyitib  boradi.  SHu  bilan  birga,  ma‘lum  vaqt  o‗tishi  bilan  til  lugat 

sostavidagi  ba‘zi  so‗zlar  iste‘moldan  chiqadi  yoki  ular  tilning  passiv  qatlamiga 

---

11 

 

o‗tadi.  Mana  shunday  jarayonlar til  leksikasida  uning  boshqa  sohalariga nisbatan 

ko‗proq yuz berib turadi". 

O‗zbek tili, shubhasiz, er yuzidagi eng qadimiy tillardan biridir. Tabiiyki, bu 

tilning  lutat  boyligi  miqdor  jihatidan  ham,  ranginlik  va  ifoda  imkoniyatlari 

jihatidan ham benihoya muazzam va muhtashamdir. Bu, albatta, o‗zbek xalqining 

ming  yillik  tafakkuri  va  taxayyulining  qamrovidan,  sarhadsizligidan  shahodat 

beradi. 

Uzbek  xalqining  asriy  muqaddas  orzusi  ushalib,  1991  yilning  31  avgustida 

O‗zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishdi,  bu,  YUrtboshimiz  ta‘biri  bilan 

aytganda,  shubhasiz,  "xalqimizning  ko‗p  asrlik  tarixida  buyuk  voqea"  bo‗ldi. 

Tamoman  yangi  davlatchilik  tizimi  barpo  etildi,  jamiyat,  siyosat,  iqtisodiyot 

tubdan  o‗zgartirildi  va  yangilandi,  hech  bir  istisnosiz,  ijtimoiy  hayotning  barcha 

sohalarida  mohiyatan  teran  hamda  hajman  ko‗lamli  islohotlar  o‗tkazildi  va 

o‗tkazilmoqda.  Davlat  va  jamiyat  hayotidagi  bunday  misli  ko‗rilmagan  o‗zgarish 

va  yangilanishlar  mutlaqo  tabiiy  ravishda  o‗zbek  tilining  lugat  boyligida  o‗z 

tajassumini  topishitayinki,  buholatgoyatta‘sirli  omilsifatida  uzbek  tili  leksikasi 

taraqqiyoti  va  takomilining  jadallashuviga  imkoniyat  yaratdi.  1989  yilning  21 

oktyabrida  davlatimiz  rahbarining  jiddiy  sa‘y-harakatlari  bilan  qabul  qilingan  va 

yurtimizning  davlat  mustaqilligi  sari  dadil  qo‗yilgan  ilk  amaliy  qadamlaridan 

bo‗lmish  O‗zbekistonning  "Davlat  tili  haqida"gi  qonuni,  shuningdek,  uzbek 

tilining  davlat  tili  maqomini  mustahkamlagan  Asosiy  Qonunimiz  asosida 

mamlakatimizda 

shakllangan 

behad 

xolis 

va 

odil 

til 

siyosatio‗zbektilitaraqqiyotijarayonlaridao‗zigaxos 

mezon 

vazifasini 

o‗tayotganligini  ham  ta‘kidlamoq  joiz.  YUrtboshimiz  mamnuniyat  bilan 

ta‘kidlaganidek,  "Istiklol  yillarida  o‗zbek  tilining  qo‗llanish  doirasi  nihoyatda 

kengaygani,  uni  ilmiy  asosda  rivojlantirishga  qaratilgan  tadqiqotlar,  tilimizning 

o‗ziga  xos  xususiyatlariga  bag‗ishlangan  ilmiy  va  ommabop  kitoblar,  o‗quv 

qo‗llanmalari, yangi-yangi lug‗atlar ko‗plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini 

yuksaltirishga o‗z xissasini qo‗shmoqda". 

---

12