To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

olmaslik xususiyatidir. Bunday materiallarga po‘latning ayrim turlari, 
plastmassaiar, bitumlar va boshqalar kiradi. Plastiklik ko‘p hollarda harorat 
o'zgarishiga bogliq boiadi.
M o‘rtlik -  materialga tashqi kuch ta’sir etganda sezilarli deformatsiya- 
lanmagan holda buzilishi uning mo‘rtligidir. M o‘rt materiallar siqilishga 
yaxshi qarshilik ko‘rsatib, egilishga va cho‘zilishga yomon ishlaydi. Mo‘rt 
materiallarga tabiiy tosh, shisha, beton kiradi.
•Ачм/и
17

---

II BOB. TABIIY TOSH MATERIALLARI
2.1. Umumiy ma’Iumotlar
Tog‘ jin si muayyan tarkibga va tuzilishga ega bo‘lib, geologik 
jarayonlar natijasida yer qatlamida hosil bo‘lgan. M inerallar fizik va 
kimyoviy bir jinsli tabiiy jism bo ‘lib, yer qatlamida yuz bergan fizik- 
kimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lgan. Tabiatda minerallar turi 
2000 ortiq boMsada, tog‘ jinslari 50 taga yaqin minerallardan iborat. Tog‘ 
jinslari monomineralli va polimineralli bo‘ladi.
Tabiiy toshlar qurilishda mexanik qayta ishlangan holda va materiallar 
ishlab chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Sement ishlab chiqarishda 
ohaktosh, beton tayyorlashda esa qum va chaqilgan tosh millionlab m3 
ishlatiladi. Marmar, granit, ohaktosh kabilar arralanib, tekislanib bezak 
material sifatida qo‘llaniladi.
Tabiiy tosh materiallari zaxiralari ishlatilganda ekologik muhitni 
asrash, qonun qoidalariga rioya qilish zarur. Bunda chiqindi kam hosil 
boMadigan texnologiyalarni tanlash maqsadga muvofiq bo'Iadi.
2.2. Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar
Tog‘ jinslari shakllanishiga ko‘ra uch genetik guruhlarga bo‘linadi: 
silikatli qotishma (magma) ning qayta kristallanishidan hosil bo‘lgan 
magmatik jinslar, tog‘ jinslarining nurashidan hosil bo‘lgan cho‘kindi 
jinslar, yer qatlamida fizik-kimyoviy sharoitda qayta kristallanib, ko‘rinishi 
o'zgargan metamorfik jinslardir (2 .1-jadval).