To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

5.3.3 Portland sem ent
U m u m iy m a ’lum otlar. 
Portlandsem ent m uayyan m iqdordagi 
ohaktoshlar va giltuproqlar aralashmasini 1450°S haroratda kuydirib 
olingan klinkerga tuyish jarayonida 3-5 foiz gips va 15 foiz gidravlik 
qo‘shimchalar qo‘shib olinadi. Klinker g ‘ovak soqqachalar bo‘lib, sement 
olish uchun yarimtayyor mahsulotdir. Gips, fosfogips va borogipslami 
sem ent tarkibiga kiritilishi uning qotishini boshqaradi. G idravlik 
qo‘shimchalar esa portland sementga suvga chidamlilikni beradi. Gidravlik 
qo‘shimchalar sifatida gliyej, opoka, diatomit, trepel, elektrotermofosfor 
shlaki, toshko‘mir kuli va shu kabi tabiiy va sun’iy materiallar ishlatiladi. 
Portland sement rasmiy ravishda 1824-yilda E. Cheliyev (Rossiya) va Dj. 
Aspdin (Angliya) tomonidan yaratilganligi tan olingan.
K linker. 
Portland sementning sifati klinkerning xususiyatlariga 
bogliq. Klinkerning xossalari xomashyoning turi, uni kuydirish sharoitiga 
bog‘liq bo‘ladi. Klinker tarkibini ko‘plab oksidlar erkin va minerallarga 
birikkan holda tashkil qiladi. U, asosan, kristall va qisman shishasimon 
tuzilishga ega. Klinkerning kimyoviy tarkibini quyidagi oksidlar tashkil 
qiladi (massa bo‘yicha, foiz): CaO -63-66, S i0 2- 21-24,AL20 3.,- 4-8, 
Fe.,0,-2-4; bundan tashqari, oz miqdorda MgO, SO,, N a .0 va K,0 hamda 
T i6 2, Cr20 3,P20 s.
Asosiy 4 oksidlar miqdori klinkerning 95-97 foizni tashkil qiladi.
Klinkerni kuydirish jarayonida oksidlar qayta birikib silikatlami, 
aluminatlami, alumoferritlaming kristall strukturasini tashkil etadi.
60

---

Klinker mineral tarkibiga alit, belit, uch kalsiyli silikat, to‘rt kalsiyli 
alumoferrit kiradi.
Alit 3 C a 0 S i0 2(C3S) klinkeming asosiy minerali sementning qotish 
tezligini, mustahkamligini belgilaydi. Alit klinker tarkibida 45-60 foiz. 
Uning tarkibida 2-4 foiz MgO, A120 3, P20 3, Cr20 3 va shu kabilar bo‘lib, 
alit xususiyatlariga'i^sir ko‘rsatadi. Alit kristallari uzunchoq (3-20 mkm) 
bo‘lib, sement aktivligini oshiradi.
Belit 2 C a 0 S i0 2(C 2S) klinkerning ikkinchi asosiy minerali bo ‘lib, 
sementning vaqt bo‘yicha mustahkamligini ta ’minlaydi. Belit klinker 
tarkibida 20-30 foizni tashkil etadi va boshlang‘ich davrda sekin qotadi. 
Uning tarkibida 1-3 foiz A120 3, MgO, Fe20 3, Cr20 3 va shu kabilar boMadi.
Kuydirish xum donlaridan chiqqan klinkerni asta-sekin sovitish 
natijasida, harorat 525°S dan pasayganda (P-C2S o ‘rniga v - C 2S hosil 
boMishi belit strukturasining buzilishiga va klinkerning kukunga 
aylanishiga olib keladi. Bunda klinkerning hajmi 10 foiz ortadi, p -
C2S ning zichligi 3,28 g/sm3 dan v -C2S ning zichligi 2,97 g/sm3 gacha 
kamayadi. Hosil boMgan v -C2S 100°S haroratgacha suv bilan reaksiyaga 
kirishmaydi va bog‘ lovchilik xususiyatlariga ega bo‘ lmaydi. Shuning uchun 
klinker maxsus sovitish moslamalari yordamida tezlik bilan sovutiladi. 
Bundan tashqari, A120 3, MgO, Fe20 3, Cr20 3 oksidlar (1-3 foiz) p - C2S 
strukturasining stabillashishiga va v-Ca2S ga aylanishiga yordam beradi. 
Klinker tarkibida alit va belit 75-80 foizni tashkil etgani uchun ularning 
gidratatsiya mahsuloti portland sementning asosiy xossalarini belgilaydi.