Tog‘ jinslarining asosiy xossalari

Sinfi	Guruhi	Asosiy xususiyatlarning nomlanishi	Shartli belgila-nishi	Ayniqsa ko‘p qo‘llaniladigan birligi	SI birliklar tizimidagi birligi
SI birliklar tizimidan o‘tish koeffitsienti
Zichlik	Gravita-sion	Solishtirma og‘irlik Hajmiy og‘irlik Solishtirma massa Zichlik	0  0 	g.kuch/cm^3 g.kuch/cm^3 g/cm^3 g/cm^3	N /m^3 - - kg/m^3	0,981∙10^4 - - 10^3
	Struk-turaviy	Umumiy g‘ovaklik Ochiq g‘ovaklik G‘ovaklik koef.	P P0 KP	% % -	% % -	1 1 1
Mexanik	Mustahkam-lik	Bir o‘q bo‘ylab siqilishga mutahkamlik Bir o‘q bo‘ylab cho‘zilishga mutahkamlik Ilashish Ichki ishqalanish burchagi	[sj ] [r ] [0 ] 	kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2 gradus	Pa Pa Pa rad	0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 /180
	Deforma-siyaviy	Egiluvchanlik moduli Ko‘ndalang deformatsiyala-nish koeffitsienti Siljish moduli Har tomonlama siqilish moduli Deformatsiya moduli	E  G K MDEF	kg.kuch/cm^2 - kgs/cm^2 kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2	Pa Pa Pa Pa Pa	0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5
	Akustik	To‘lqinlarning massivda tarqalish tezligi bo‘ylama ko‘ndalang yuzaviy So‘nish koeffitsienti	VPm VSm VLm 	sm/s sm/s sm/s sm^-1	m/s m/s m/s m^-1	10^-2 10^-2 10^-2 1
	Reologik	Siljuvchanlik parametrlari Sustlashish davri	P; t0	c^^-1 yil	c^^-1 s	1 31.5 10^6
Kon-texnologik		Qattiqlik koeffitsienti Maydalanish koeffitsienti Ishqalanish koeffitsienti	f Kp ftr	- - -	- - -	1 1 1
Issiqlik	Tuzilish holati	Issiqlik o‘tkazuvchanlik Temperatura o‘tkazuvchanlik Solishtirma issiq.sig‘imi Temperatura koeffitsientiCHiziqli kengayish Fazaviy almashinish tempuraturasi Solishtirma erish issiqligi	 a S  Tf L	kkal/(m s^0S) m^2/s kkal/(kg ^0S) 1/ ^0S ^0S kkal/kg	Vt/(m K) m^2/s Dj/(kg K) 1/ K - ^0K Dj/kg	1.163 10^4 10^3 1 273.15+^0S 4.1868 10^3
Elektro-magnit	Elektr	Solishtirma hajmiy elektr qarshiligi Dielektrik o‘tkazuvchanlik Elektr yo‘qolishining tangens burchagi Elektr mustahkamlik	v  tg Epr	Om sm - - kV/sm	Om m - - V/m	10^-2 1 1 10^5
	Magnit	Magnit ta’sirlanuvchanlik Magnit o‘tkazuvchanlik Magnitlanib qolishlik Koersitiv kuch	  Ir Hc	ed. SGS - ed. SGS A/m	ed. SI - A/m^2 A/m	4 1 10^-3 1
Radiatsion		Tabiiy radioaktivlik Gamma nurlarning chiziqli yutish koef. Neytronlar yutilishining samarali yuzasi Neytronlar tarqalishining samarali yuzasi	A K P R	1/s sm^-1 sm^2 sm^2	1/s m^-1 m^2 m^2	1 10^2 10^-4 10^-4

Tog‘ jinslarining mustahkamlik xossalari.
Tog‘ jinslarining mustahkamlik xossalari yerning gravitatsion maydoni ta’siri natijasida yuzaga keladi. O‘z navbatida ular quyidagi ikki guruhga bo‘linadi: gravitatsion va strukturaviy. Tog‘ jinslarining gravitatsion xossalariga solishtirma ₀ va hajmiy  og‘irlik, strukturaviy xossalarga esa ularning solishtirma massasi ₀, zichlik , umumiy g‘ovaklik P va ochiq g‘ovaklik P₀, hamda g‘ovaklik koeffitsienti K_p kiradi.
Solishtirma og‘irlik – deb qattiq fazadagi tog‘ jinsi og‘irligining o‘z hajmiga nisbatiga aytiladi:
(3.1)
bu yerda: G_T i V_T–qattiq fazadagi tog‘ jinsi namunasining og‘irligi va hajmi.
Tog‘ jinslari solishtirma og‘irligining ko‘rsatkichi jins hosil qiluvchi minerallarning solishtirma og‘irligiga bog‘liq bo‘lib, odatda 2,5÷5,0 gs/sm³ oraliqda o‘zgaradi.
Hajmiy og‘irlik – deb tog‘ jinsining asosiy fazalari (qattiq, suyuq va gaz holatdagi) majmui og‘irligining aniqlanayotgan ushbu fazalardagi hajmiga nisbatiga aytiladi:
(3.2)
bu erda: G –tog‘ jinsi fazalari majmuining og‘irligi; V–tog‘ jinsining aniqlanayotgan fazadagi hajmi.
Hajmiy og‘irlik – bu tog‘ jinsining tarkibi va strukturasiga bog‘liq bo‘lgan, ko‘pincha tez-tez foydalaniladigan mustahkamlik xosasidir.U har doim solishtirma og‘irlikdan kichik bo‘ladi, ba’zi-ba’zida esa o‘ta mustahkam tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligi solishtirma og‘irligiga juda yaqin bo‘ladi.
Solishtirma massa (vazn) – bu tog‘ jinsining qattiq fazadagi massasi va shu fazadagi hajmi orasidagi munosabat hisoblanadi:
(3.3)
bu erda: m_T va V_T– namunaning qattiq fazadagi massasiva hajmi.
Zichlik (hajmiy massa) tog‘ jinsining vazn birligi va (tog‘ jinsi tarkibidagi qattiq, suyuq va gazsimon fazalari) hajmi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi:
(3.4)
bu erda: m– barcha fazalar majmuidagi tog‘ jinsi massasi; V–tog‘ jinsining aniqlanayotgan fazadagi hajmi.
Tog‘ jinslarining solishtirma massa va zichligi ularning solishtirma va hajmiy og‘irliklari orqali ham ifodalanishi mumkin:
(3.5)
(3.6)
bu erda:g– jismning erkin tushish tezlanishi.
Zichlik solishtirma va hajmiy og‘irliklardan farqli ravishda aniq fizik maqsadlardagi moddaning parametri hisoblanadi.
Tog‘ jinslarining petrografik xususiyatlari.
Tog‘ jinslarining xossalari ularning tarkibi va tuzulishiga bog‘liq. Tog‘ jinslari miryerallardan tashkil topadi. Bizga tabiatdagi 3000 ga yaqin miyerallar ma’lum. Biroq tog‘ jinslari tarkibidagi faqatgina 20 dan ortiq bo‘lgan tog‘ jinsi hosil qiluvchi minyeral deb ataluvchi va yer qobig‘ida ko‘proq tarqalgan minyerallargina muhim ahamiyatga ega.
Minyerallar odatda kimyoviy guruhlari bo‘yicha quyidagi tartibda ajratiladi:

1. Sof tug‘ma elementlar (oltin Au, kumush Ag, mishyak As, oltingugurt S, surma Sb, olmos C va boshqalar)

   
   

2. Sulfidlar (xalkozin Cu₂S, sfalyerit ZnS, kinovar HgS, pirit FeS₂ va boshqalar)

   
   

3. Oksidlar (kuprit Cu₂O, korund Al₂O₃, gematit Fe₂O₃, kvars SiO₂ va boshqalar)

   
   

4. Silikatlar (olivin (Mg,Fe)₂[SiO₄]; talk Mg₃(OH)₂Si₄O₁₀; muskovit KAl₂(OH,F)₂[AlSi₃O₁₀]; biotit K(Fe,Mg)₃(OH,F)₂[AlSi₃O₁₀]; syerpentin Mg₆(OH)₈[Si₄O₁₀]; kaolinit Al₄(OH)₈[Si₄O₁₀]; kaliyli dala shpati K[AlSi₃O₈] va boshqalar).

   
   

5. Kislota tuzlari – sulfatlar (angidrit CaSO₄; barit BaSO₄), volframatlar (sheelit CaWO₄), karbonatlar (kalsit CaCO₃).

   
   

6. Galoid birikmalar (flyuorit CaF₂; galit NaCl; silvin KCl).

   
   

Minyeralogik tarkibi bo‘yicha tog‘ jinslari bir minyeralli va ko‘p minyeralli turlarga bo‘linadi. Bir minyeralli tog‘ jinslariga qumtosh, ohaktosh, marmar, gips va boshqalar misol bo‘ladi. Ko‘pchilik tog‘ jinslari ikkinchi turga mansub bo‘ladi.

Jins hosil qiluvchi minyerallarni ularning mexanik xususiyatlariga tegishli bo‘lgan, shuningdek turli ta’sir doirasi bo‘yicha bir nechta asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin:
a) kvarsli minyerallar - kvars, kremen, xalsedon va boshqalar;
b) silikatli minyerallar – dala shpati, amfibol, piroksen, slyuda va boshqalar;
v) karbonatli va loyli suv shimuvchi minyerallar - kalsit, dolomit, kaolinit va boshqalar;
g) engil yeriydigan minyerallar - gips, galit, silvin va boshqalar.
Kvarsli tog‘ jinslari (toshli qumtoshlar, kvarsitlar) eng katta mustahkamlik va egiluvchanlikka ega. Silikatli tog‘ jinslari yuqori mustahkamlikga ega. Biroq slyudali minyerallar tarkibi ortishi bilan mustahkamlik ko‘rsatkichi kamayadi. Tog‘ jinsida loyli va engil yeruvchan minyerallarning mavjudligi uning mustahkamligi va elastikligini keskin kamaytiradi.
Tog‘ jinslarining tuzulishiga uning o‘lchamlari, shakli, tarkibidagi minyeral zarralarning birikib o‘sishi va o‘zaro joylashish qobiliyati kiradi. Tog‘ jinslari tuzulishining asosiy omillaridan biri uning struturasi va teksturasidir.