Tolibi ilm bezagi 1-dars ِﻢﯿ ِﺣﱠﺮﻟا ِﻦَﻤْﺣﱠﺮﻟا ِ ﱠ� ِﻢْﺴِﺑ

dirham (pul, mol-mulk)meros qoldirmadilar, balki, ilmni meros 
qoldirdilar. Kim buni olsa, to‘liq nasibada olibdi” (Abu Dovud, 
Termiziy, ibn Moja rivoyatlari).
Bu Hadisni o‘rganish orqali tolibi ilmning qalbi va maslagijihatidan 
o‘zini qanday tarbiya qilishi kerakligi o‘rganiladi.Ilm talab qilish - ibodat, 
Allohga yaqinlikdir, dunyoviy foyda ilinjida yuriladigan yo’l emas.Baliq 

---

2 
suvsiz, inson havosiz yashay olmaganidek, siz ham ilm talabisiz yashay 
olmaydigan bo‘lishingiz kerak. Tolibi ilm foydasiz narsalarga o‘zini 
urmaydi. 
Bir yigitni tanir edik, u shar’iy ilmni yaxshi egallagan, mahallasida 
ilm berish, fatvolarga javob berish bilan sharafli bo‘lib turgan bir vaqtda 
tijoratga qiziqib qoldi. Ilmni tashlab, katta savdogar bo‘lib ketdi, ilm esa 
qolib ketdi. Lekin Allohning huzurida ilmini davom etgani afzalmi yoki 
dunyoga alg‘igan kishimi? Xossatan, qizlar turmushga chiqqani, farzandli 
bo‘lgani, qaynona-qaynotali bo‘lgani sabab tamoman ilm talab qilishdan 
to‘xtab qolishib, boshqa narsalarga chalg‘ishlari bu juda ham achinarli 
holdir. “Bir vaqtlar o‘qigan edim, hozir kitobni ushlasam, hech narsa 
esimda yo‘q”, degan gaplarni ko‘p eshitamiz. Afsuski, ilmni talab qilish 
qanday ajri ulug‘ amalki, uni qadrlamaslik oqibatida zoye qilib qo‘yadi. 
Oxirigacha uni ushlab olib borolmaydi. Demak, ilm talab qilish - bu 
hayotda qaror berish va hayotga faqat “ilm” degan ko‘zoynak bilan 
qarash, bu ko‘zoynaksiz yashash amrimahol deb bilish ekan. Bizning 
ilmga kirish yo‘limizda dunyo ilmlari kabi “bitirdi” degan gap bo‘lmaydi. 
To‘g‘ri, masalan, “arab tilidan sarf kitobini bitirdi” deyish mumkin, undan 
keyin esa yana ilmning asoslari ochiladi. Arab tilini bitirsangiz, yana shu 
arab tilining ichida yuraverasiz. Endi asosiy qadamni qo‘yib, Qur’on, 
aqida, fiqh va tafsir o‘qiysiz. Mana shu tarzda ilm eshiklari ochilib, davom 
etaveradi. Arab tilini o‘rganishga qiynalayotgan yoki yoshi kattaligi 
sababli muyassar bo‘lmaydigan kishilarga o‘zbek tilida ham kitoblar 
ko‘p. Ahli sunna va jamoaning sahih aqidasida bo‘lgan kitoblarni o‘qib 
ilmini oshirish mumkin. 
Fiqhga oid, aqidaga oid, tafsir kitoblarining tarjimalari bor bo‘lib, 
ulardan o‘qishlik ilm hisoblanadi. Ilm yo‘lida yurgan har qaysi foyda 
ilinjida yuriladigan yo‘l emas. O‘quvchi bugun o‘quvchi bo‘lsa, ertaga 
o‘qituvchi bo‘ladi. Muallimlik bilan tolibi ilmlik yonma-yon juft holatda 
davom etaveradi.
Mana shu badanimizning jasadimizning tabibi eng yaxshisi qanday 
bo‘ladi, bilasizmi? Agar “falonchi doktor eng yaxshi doktor” desa, 
malakasi ko‘p deymiz. Har yili ilmini yangilab, malakasini oshirib, 

---

3 
kasalliklar, dorilarni qayta o‘rganib, izlanib turgani, ilmiy ishlar yoqlab, 
professor bo‘lgani va ishlashda uzluksiz to‘xtamagan doktor maqtovli va 
mashxur bo‘ladi. Odamlar undan ko‘p foydalanadi, bir-biriga maqtab, 
tavsiya qiladi. Badan tabibi shunday ekan, qalb tabibi mana shunday 
bo‘lishi lozim emasmi? Din ilmini o‘rganayotganlar qalb tabibi bo‘ladi. 
Qalb tabibi ham hech qachon ilmdan to‘xtab qolmasligi kerak. Tinmay 
malaka oshirishi, qalb kasalliklari davosini yaxshi bilishi lozim. Bu 
kasallik o‘zida bo‘lsin, yon-atrofida, jamiyatda bo‘lsin, davolashga hissa 
qo‘shishi lozim. Har kun ko‘zimizni ochib, siyosiy xabarlarni kuzatar 
ekanmiz, har kuni yangi-yangi fitnalar, musibatlar boshimizga 
yog‘ilayotganiga guvoh bo‘lamiz. Eshitayotgan narsalarimizdan siqilib 
qolamiz, dunyoni qo‘ying, tevarak-atrofimizda, yonimizda bo‘layotgan 
ishlarning bizga yechimi yo‘qmi? Kim ularga shar’an mos yechimni 
beradi? Kimlardir vaqtinchalik, o‘zlari bilganicha, psixalogiya yoki 
boshqa uslublar bilan yechim qilyapti. Ammo, “Alloh aytdi”, “Rosuli 
aytdi” bilan haqiqiy yechim, davo bo‘lib, buni faqat tolibi ilm bera oladi. 
Bu aytayotgan gaplarimiz tolibi ilmlarni cho‘chitmasin. Katta foyda 
ko‘zlagan savdogar katta qo‘rquv bilan ishga kirishi aniq. Allohninng 
huzuridan katta ajrlarni umid qilayapmizmi, biz ham katta pul tikayotgan 
savogarlarga o‘xshaymiz. Katta pul tikib, savdoga qo‘l urayotgan odam 
ham xavfi bo‘ladiki “inqirozga uchrab qolmaymanmi?”, “foyda 
ko‘ramanmi?”, “molimni vaqtida yetqizib, chiroyli foyda ko‘ramanmi?” 
degan xavfi bo‘ladi. Shunga o‘xshab, biz ham katta tijoratga kirayapmiz, 
tolibi ilm bo‘lish - bu Alloh bilan bizning o‘rtamizdagi bir tijorat, undan 
katta foyda ko‘zlayapmiz.Alloh Taolo bu ilmga nihoyatda ulug‘ ajrlarni 
va’da qildi. Bizda ham shu katta savdogar kabi katta xavf ham bo‘lishi 
kerak. Ko‘radigan foyda bilan xavfimiz barobar bo‘lishi kerak.Tolibi 
ilmga farishtalar qanotlarini yoyib, to‘shab turishi, istig‘for aytib turishi 
oliy foyda emasmi? Siz farishtalarning sanog‘i-yu, qanchalik mukarram 
ekanligini bilasizmi? Bunda rag‘bat bilan barobar rahbat ham bo‘lishi 
kerak. 

---

4 
Bu rag‘batning o‘ziga yarasha qiyinchiligi, mashaqqati, fidoiyliklari 
bor. Endi yuqorida kelgan Hadisga to‘xtalsak, bu Hadis mashxur va 
ma’ruf bo‘lgan Hadis. Ammo, juda chuqur taammul qilish vojib bo‘lgan
hadislardan hisoblanadi. Bu Hadisda Rosululloh sollallohu alayhi va 
sallam “kimki ilm yo‘liga yursa” dedilar. Mana shu Hadisning uchta 
kalimasiga e’tibor qaratamiz: “yursa”, “izlab”, “oson qiladi”. “Kim ilm 
talabida izlab, bir yo‘lga yursa”... “yursa” nima degani? 
Rаsululloh sollallohu alayhi va sallam “borsa”, “harakat qilsa” 
demadilar, “yursa” dedilar. Bu yerda “Shunchaki yursa ham” degan 
ma’no bor. Yo‘l so‘ragan odamga “ shu yo‘ldan yursangiz, to‘g‘ri 
topasiz”, deb aytamiz. Bu oddiygin yurib ketish ma’nosida. Avvalo, Alloh 
Subhanahu Taolo qalbimizga shu yo‘lda yurish rag‘batini tashlaydi. Ilm 
talabida yurish sevdiriladi. Salaflardan ba’zilari ilmni qattiq sevib, xohlab 
qolganlarida “ajrlanmasamchi” deb qo‘rqib qolishgan. Nihoyatda ilm 
yo‘lida yurish oson bo‘lib ketganligidan, shunchalik yaxshi ko‘rib, usiz 
tura olmay qolganligidan “savob bo‘lmay qolarmikin, bu nafsimga, 
xohishimga juda ham yoqadigan narsaga aylanib qoldi” deb qo‘rqib 
qolishgan. Alloh Taolo ko‘ngilga shunchalik rag‘batni tashlab qo‘yadi, 
ilm yo‘lida yursa, rohatlanadigan qilib qo‘yadi. Bu yurish shunchalik 
oson. Alloh Taolo bunga rag‘bat qilgan, ilm yo‘lida yuraman degan 
insonga yurishni oson qilib qo‘yadi. Yurishining o‘zini oson qilib 
qo‘yadi, ozmi, ko‘pmi bir ilmni o‘rganishi shart qilinmayapti. “Borib, 
mana buncha narsani yodlasang, buncha qator oyatni bilsang” degan 
shartlar qo‘yilmayapti, ammo, bu yo‘lda yurganga albatta Alloh Taolo 
tavfiq beradi, ilm beradi, shuning uchun ham yurishining o‘zi aytildi, 
xolos. “Qiyin ekan, tushunmayapman”, “yod olomayapman”, 
“yozolmayapman”, “orqada qolayapman” deguvchilardan: “Ilm talab 
qilishdan sizning maqsadingiz nima? Bu yo‘lda yurishning o‘zi ajr ekan, 
yana bu qiyinchiliklaringizga alohida ajr bo‘lsa, Alloh Taolo sizning bilim 
darajangizga emas, nechta kitob yodlading, nechta daftar qoralab kelding, 
demas ekan. Juhdingizga, harakatingizga, qalbingizdagi ixlosingizga 
qaraydi. Mana shu narsa yetarli emasmi?” deb so‘raymiz.

---

5 
Ilm izlashdan maqsad - Allohga xolis niyat bilan ibodat qilish, 
Allohning yuzini maqsad qilish, Allohning roziligini maqsad qilish 
bo‘ladi. Shu maqsadlarga qanday erishamiz, Jannatga qanday erishamiz, 
mana shu narsalarni izlashimiz kerak bo‘ladi. 
Izlanganni Alloh Taolo albatta maqsadga muvaffaq qiladi, bunga 
hayotda misollar ko‘p. Shunday yo‘lni topgan insonga eng ulug‘ ibodat
bu shukr ibodatidir. Haqiqatdan sizni izlagan ustozingiz bor, sizga “bu 
kitobni o‘qisang bunday bo‘ladi, bunisini o‘qisang mana bunday bo‘ladi” 
deb to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib turadigan ustoz bo‘lsa, kitoblar muhayyo 
bo‘lsa, sharoitlar muhayyo bo‘lsa, qilinadigan eng katta ibodat - bu shukr 
ibodati. 
Alloh taolo dedi: 
ﵟ
نِ�
َل
ۡمُ�ۡرَك َش
ۡمُ��نَد�ِز
َ
�
َ
�
ﵞ