Toshkent – 019 ritorika muallif

Bahslashish qoidalari. Bahsning asosiy qoidasi shundan iboratki, hatto juda 
qulay vaziyatlarda ham odamlarni fikrini o‘zgartirish juda qiyin masaladir. Agar o‘z 
qarashlaringizni boshqa birovga o‘tkazishni istasangiz, uning fikrini hurmat qiling.
Hech qachon odamga uning nohaqligini aytmang. Xato qilish ehtimolini o‘zingizda 
bo‘lishiga ham e’tibor bering. Bu barcha turdagi bahslarga yakun yasaydi. Bu 
suhbatdoshni o‘zi ham siz kabi nohaq bo‘lishini tan olishiga imkon beradi.
Bahsni tug‘dirmaydigan shunday iboralar ham mavjudki, ularni diqqat bilan 
eshitishga undaydi. Masalan: «Sizni dilingizdan o‘tayotgan fikrlarga qarshi 
emasman, balki men ham xuddi shunday qilgan bo‘lar edim».  Bahs paytida «Janjal 
bilan biron narsaga erishib bo‘lmaydi» degan iborani eslashga harakat qilish lozim. 
eng yaxshi natijaga erishuvning yo‘llaridan biri bu – bahsdan qochishdir. Bahsdan 
qizishib o‘z g‘ururini erga urishni istamay, nohaqligini bilib turib ham tan olmaslik 
mumkin ekanligi ehtimoli bor. Bunga nisbatan o‘z fikrini aytib qo‘yishning o‘zi 
etarli. Balki bir oz vaqt o‘tib, hech qanday bosimning ta’sirisiz ham u to‘g‘ri 
xulosaga kelishi mumkin. O‘zining haqligini qaysarlik bilan isbotlash yoki 
bahslashish – ma’lum ma’noda zo‘ravonlik ham hisoblanadi va oqibatda, yagona 
kelishuvga olib kelmasligi mumkin. Anglashilmovchilikni madaniyat, munosabat, 
tavoze’lik va muloyimliq aniqlik va sovuqqonlik hamda boshqani tushunishga 
harakat qilish orqali bartaraf qilish mumkin.
Bahs asosli va ishonchli bo‘lishi lozim. Bahsda asosan raqibni «chaqib» xafa 
qilish emas, balki undan qochishga harakat qilish shart. Bahsda keltirilgan asoslar 
mutlaqo to‘g‘ri bo‘lishi lozim. Kasbiy munozara doimo asoslar zanjirini talab qiladi. 

---

80 
Tadqiqotchilarning gaplariga qaraganda, mantiqdan bexabar kishilarga nisbatan 
mantiqiy isbotlarning keltirish usullaridan boxabar kishilarni jamoatda bahsdan 
muvaffaqiyatli chiqib ketishlariga imkoniyat darajasi balandroq bo‘lar ekan.
Kasbga doir bahsda o‘zni tutish uslubi doimo muloyimlik kasb etishi zarur.
Bosiq va mulozamatli odam doimo g‘olib keladi. So‘zamollik diqqatli jimlik bilan 
almashishi lozim. Jizzakilik va asabiylashishga o‘rin yo‘q. Individual bahsda 
asosiysi – asos, mantiq va dalillardir. Imo-ishoralar va hayqirishlarni qabul qilish 
mumkin emas. Cho‘zilib ketadigan bahslarda har ikkala taraf o‘zining axloqi haqida 
o‘ylab ko‘rishi lozim. Har holda gap bunday bahslarda singan kosa ustida ketmaydi.
Janjallarga sababchi bo‘ladigan odamlar o‘zi haqida o‘ylab ko‘radigan bo‘lsa, 
odatda «asablari hech narsaga yaramasligiga amin bo‘ladi». Lekin bu degan sof 
vijdon bilan ochiqchasiga urishaverish kerak degani emas. Bunday odamlarga «nima 
uchun men doimo asabiylashaman?» degan savolni o‘ziga bermoqlikka da’vat 
etamiz. Ko‘p holatlarda asabiylashishning asl sababini anglab etgandan so‘ng hayot 
o‘z yo‘liga tushadi. Harakat qilib ko‘rsa arziydi.
Munozara – biror masala yuzasidan taraflarning baxsini, tortishuvini anglatadi. 
Baxo jarayonida xar bir ishtirokchi o‘zining xaq ekanligini isbotlashga intiladi. 
Munozarada so‘zlanadigan nutq mavzu mazmunini ochuvchi dalillarga hayajonli, 
tinglovchilarni qiziqtiradigan va muxokamaga tortiladigan bo‘lishi lozim. 
Munozarada notiq o‘zini vazmin tutadi. Suhbatdoshini hurmat qiladi. Uning shaxsiga 
tegadigan so‘zlardan foydalanmaydi. 
Munozaraga qatnashuvchi oldiga quyidagi uchta talablar kuyiladi: 
- Munozara bo‘ladigan mavzuni to‘g‘ri tushinish. 
- O‘z fikrlarini quvvatlaydigan ashyoviy va mantiqiy dalilar topa olishi hamda 
ularni til orqali to‘g‘ri ifodalay olish. 
- Keltirilgan dalilardan mantiqiy xulosalar chiqara bilash. 
Bu talablarga javob bermaydigan nutq tinglovchilarga ta’sir etmagandek, notiqning 
munozarada yutib chiqishiga imkon ham yaratmaydi. 
Nutqona so‘zlash - Aytilayotgan fikrni tinglovchiga etib borishi va uning 
xulqiga ta’sir etishi notiqning so‘zlash maxoratiga bog‘liqdir. Oddiy gaplashishdan 

---

81 
notiqona nutqning farqi shundaki notiq xar bir aytilayotgan so‘zga, gapga, so‘z 
bog‘lamlariga alohida munosabatda bo‘ladi. 
Notiqona nutqning maqsadi va xususiyatlariga ko‘ra Tashviqiy, tanqidiy va 
tabrik nutqlarga ajratish mukin. 
Tashviqiy nutq – deb muallif ko‘zda tutgan biron bir voqea – hodisani bajarishga 
tinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqka aytiladi. 
Tanqidiy nutq – yuz bergan hodisalar, shaxslar xatti-harakatlariga e’tirozli 
munosabatda bo‘luvchi nutq tanqidiy nutq hisoblanadi. Tanqidiy nutq kuchli mantiqiy 
mushoxadalarga sunyanadi. Notiq ishonchli dalillar asosida nutq manbaini tanqid qiladi. 
Tabrik nutqi – tabrik nutqida notiq turli dalillarlan foydalanadi. Bu dalillar 
nutq atalgan shaxsning fazilatlarini, yaxshi xulqini, xalq oldida qilgan xizmatlarini, 
insoniyligini ko‘rsatishga karatiladi.