Toshkent – 019 ritorika muallif

 

---

84 
6 - mavzu. Ritorikaning uslublari, so‘z va xarakat birligi. 
Reja. 
1. Notiqlik san’atida uslub va usul. 
2. Nutqdagi xissky - tutyoniy xolatlar. 
3. Nutqning psixologik madaniyati. 
4. Notiqning ko‘rinishi, ko‘l harakati va yuzdagi mimika. 
Ritorika– ijtimoiy xayotning barcha jabxalari uchun xizmat qiladi. Buni hech kim 
inkor qila olmaydi. Nutq uslublari aloqaning maqsadga muvofiq so‘zlovchining so‘z 
boyliklaridan tanlab foydalanishi tufayli nutqning tarixan shakllangan ko‘rinishidir. Til 
boyliklarini tanlab ishlatishga qarab nutq ko‘rinishlari bir nescha turga ajratiladi. Ana 
shu hilma-hilik nutq usullari (stillar) deb ataladi. Usullar – u shunday qurolki undan 
to‘g‘ri foydalana olgan notiq juda katta muvoffaqiyatlarga erishadi. Nutq tarixiy 
taraqqiyot protsessida, ong bilan birga, insonlarda til vositasi bilan aloqa bog‘lash, 
bir-birlariga biror narsani aytish ehtiyoji tug‘ilishi natijasida paydo bo‘lgan. Nutq – 
tilning taraqqiyoti, tafakkur taraqqiysi bilan birga rivojlana boradi. O‘z nutqini to‘g‘ri 
tashkil eta bilish notiqlik san’atini egallashning muhim shartlaridan biridir. Yaxshi 
notiqning nutqi hamisha mazmunli, tushunarli, ifodali va ta’sirchan bo‘ladi. Nutqni 
to‘g‘ri tashkil eta bilish Buyuk notiqlar tajribasini o‘rganishdan tashqari nutq 
madaniyatini uqib olishni talab etadi. Nutq madaniyati quyidagi ko‘rinishlarga ega: 
1. Nutqning til madaniyati; 
2. Nutqning psixologik madaniyati; 
3. Nutqning aloqa madaniyati (kommunikatsiyasi) 
Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash insonning doimiy ehtiyoji bo‘lib, bu aloqa fikr 
olishuvga xizmat qiladi. Notiq nutqining ta’sirchanligida intonatsiyanint ahamiyati 
katta. Notiq tinglovchilarga tabiat va turmushdagi biror hodisaga, narsaga qiziqish 
paydo qilish, nutq qaratilgan predmetning xususiyatlarini ularga to‘laligicha etkaza 
bilish uchun nutqga talaffuzga alohida e’tibor berish lozim. 
Intonatsiya stilistik ahamiyatta ham egadir. Jumladan, intonatsiya odatdagi va 
notiqlik intonatsiyasiga bo‘linadi. Odatdagi intonatsiya umumiy xarakterga ega 
bo‘lib, kishilarning bir - birlari bilan nutqiy aloqalarida, bir - birlarini anglab 

---

85 
etishlarnda ko‘llanilsa, notiqlik intonatsiyasi notiq nutqining tinglovchilar ongiga 
ta’sir etishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
Nutqning til madaniyati lug‘at madaniyatini egallashni talab etadi. Bunda notiqning 
individual lug‘ati faol ravishda kengayib borishi, nutq so‘zlarining to‘g‘ri va ko‘chma 
ma’nolari ahamiyatining ortib borishi ko‘zda tutiladi. Sinonimlar, omonimlar va 
antonimlardan to‘g‘ri foydalanish, terminlar va ularni to‘g‘ri tadbiq eta bilish, chet el 
so‘zlari va qisqartirilgan, murakkab so‘zlarni bilish hamda ularni o‘z o‘rnida ishlatish 
lug‘at madaniyatini egallashning muxim shartidir. Tilda bo‘lgan hamma so‘zlarning 
jami lug‘at sostavi deb ataladi. Qaysi tilning lug‘at sostavi benihoya boy va hilma - hil 
bo‘lsa, bu til rivojlangan til bo‘ladi. Xar bir notiq foydalanayotgan va foydalanishi 
mumkin bo‘lgak lug‘at sostavi qanchalik boy va tarakkiy qilgan bo‘lsa, uning 
individual lug‘ati va nutqi ham shunchalik boy va taraqqiy qilgan bo‘ladi. 
Og‘zaki nutqning stilistik madaniyati tinglovchilarga ta’sir etishning ma’lum 
vositasidir. Odatdagi nutqlar : 
- So‘zlashuv uslubi 
- Ilmiy uslub
- Badiy uslub
- Rasmiy uslub 
- Publistik uslub
orqali auditoriyaga yetkaziladi. 
So‘zlashuv uslubi. Bu usul leksikasi, fonemasi, morfologiyasi va sintaksisi bilan 
xalqning oddiy so‘zlashuv tilini o‘zida aks ettiradi. So‘zlashuv uslubi uchun oddiylik, 
soddalik, betakalluflik, hayajonlilik hosdir. So‘zlashuvda odatda kundalik muomalada, 
muloqotda ko‘p ishtirok etadigan, o‘zaro turmush ikir - chiqirlari haqidagi 
munosabatlarni ta’minlaydigan, kundalik aloqa - aralashuv uchun xizmat qiladigan til 
birliklari ko‘p uchraydi : xol - axvol so‘rashlarda, o‘zaro samimiy aloqalarda, uy - 
ro‘zg‘or, qo‘ni - qo‘shnichilik, qarindosh - urug‘chilik aloqalarida, kundalik 
suhbatlarda uchraydigan birliklardan ko‘p foydalaniladi: mayli, mayliga, xo‘p, kirib 
turnig, chikib to‘ring, so‘rab qo‘ying, salomat bo‘ling, xudoga shukur, qoyil, 
boravering, yashavoring, omon bo‘ling, barakalla, o‘rgilay, aylanay, ishqilib, 

---

86 
bo‘ptida, keling, ishlab turibmiz, salom ayting, zang‘ar, qurg‘ur, qotirib tashladik, 
qo‘yavering kabilar ko‘p uchraydi. 
So‘zlashuv uslubidagi og‘zaki nutqda ba’zan yozma nutqka,
Shevaga, 
vulgarizm va boshqalarga hos va so‘z Shakllarining ta’siri bo‘ladi. Bu xususiyat ancha 
yashovchandir. Xar bir Sheva vakili jonli so‘zlashuvda o‘z
Shevasida 
gapirishga odatlanib qolgan bo‘ladi. 
Boshqa tillarga oid, kundalik turmush bilan bog‘liq bo‘lgan lug‘asiy birliklar 
so‘zlashuvda ko‘p uchraydi. Va aksariyat xollarda u orqali ikkinchi tilga o‘zlashadi 
M: ostanovka, tolka, privet, daje, ladno, dom .kabilar. 
So‘zlashuv nutqida samimiylik, xalqchillik, soddalik, erkinlik ancha kuchli 
bo‘ladi. Ana shunga ko‘ra so‘zlar adabiy til me’yorlaridan farqlangan xolda qo‘llanadi: 
olib kel - obke, ko‘yib yubor - ko‘yvor. Nutq jarayonida so‘zlarni, gaplarini, 
qisqartirgan xolda ko‘llash ham xarakterli bo‘ladi. Dilfo‘za - Dilfo‘z, Xa!, yuq!, 
Albatta! Vaziyat suhbatdosh uchun katta ahamiyat kasb etadi. Bu xolatda 
suhbatdoshlarning imo - ishoralari, harakatlari, ovozning kuchayishi va pasayishi, 
to‘xtatish, sukutlar, kisqasi xar bir xolat muhim o‘rin tutadi.