Toshkent – 019 ritorika muallif

unchalik xushim yo‘q», «Qaytaryapsiz», «Ko‘rsatuvni oxirigacha ko‘rib 
olmaymizmi?»a– taxminan shu asnoda javob bergan ma’qul. Gapirayotganda 
munozaraga berilmasdan, aniq, baland bo‘lmagan ohangda, hotirjamlikni ushlab 
turmoq zarur. Mulozamatga «rahmat»deb qisqacha javob beriladi. Odatda, o‘zini 
haddan tashqari erkin, aqlli qilib ko‘rsatishga intilgan va diqqat markazida bo‘lishini 
istagida qattiq uringanlar, aksincha noqulay vaziyatga tushib qoladilar. Bunday 
odamlarga, boshqalarining ismi-sharifiga, bo‘yiga, millati va turar joyiga, sochining 
rangi, ma’lumoti va avtomobil halokatiga doir hazillar qilish mumkin emasligini 
hamisha yodda tutishlari kerak
O‘xshamagan mutoyiba hazilga, dilxiralikka qanday javob berish kerak? 
Omadsiz bunday tarzdagi ifodadan so‘ng, jim bo‘lib qolishdek hech qanday holat 
kuchli ta’sirga ega emas. Keyin kimdir biron boshqa mavzuda gap boshlagani 
yaxshi. Agar «o‘tkir fikrli» shaxsning tinglovchilarni g‘ashiga tegishida davom 
etishi to‘xtamasa, unda uy egasi unga qarab: «Bugun sen negadir o‘zingdamassan» 
deb to‘xtatishi lozim. Odamlarni o‘ziga kelmasdan avval hazillarga ko‘mib tashlash 
kerakmas. Hazil joyida bo‘lgani yaxshi. Hozirjavob hazilning ma’nosiga etib 
borishda so‘zlovchining qattiq qo‘lgusi halaqit beradi.
Davrada achchiq so‘zlarni suiste’mol qilmagan ma’qul. O‘zini aqlli deb 
biladigan bunday odamlar davrada «qurbon» topib olib, uni mazax ostiga olish 
maqsadida turli savollar yoki vaziyatlarga solishga intilishi o‘zini axmoq qilib 
ko‘rsatishdan o‘zga narsani bermaydi. Bunda tinglovchilar gapirayotgan odamning 

---

71 
aybini qidirishga ko‘proq e’tibor beradilar. Erix Fromm ta’limotida bunday 
odamlarning ruhiyatida sadizm – zolimlik borligini – «zulm qilyapmanmi demak 
mavjudman» degan shior yashaydigan kishilarga nisbat beradi. Agarda bunday 
odamlarning harakati tashqaridan juda xunuk ko‘rinishini, mazlumni emas, o‘zini 
butun bir tuban xususiyatlarini ko‘rsatayotganini va undagi o‘ta omilikni tashqariga 
chiqarayotganini bilganida edi hech qachon bunday harakatlarni qilmagan bo‘lar 
edi. Zigmund Freyd jamoada o‘zini bunday salbiy tutayotgan shaxs hatti-harakatlari 
aslida hasadgo‘ylikdan ekanligi, bunga guvoh bo‘layotgan jamoat ham aksariyat 
holatda bunga to‘sqinlik qilmasa-da, ushbu shaxs to‘g‘risida xuddi shu xulosaga 
kelishini ta’kidlagan. Bu bilan Freyd jamoada inson o‘zini erkinroq tutadi va 
badxulqlik bilan bo‘lgan barcha harakatlardan tiyilishi qiyin bo‘ladi, degan xulosaga 
keladi. Tahliliy ruhshunoslik asoschisi Karl Gustav Yung esa jamoada ushbu ruhiy 
holatni arxetiplar bilan bog‘lab, unga «trikster» degan nomni beradi. «Trikster u bu 
odamlar tabiatidagi eng tuban illatlar majmui, jamoaviy onglanmaganlikning tuban 
ruh – obrazidir».Demak jamoatda boshqalar ta’siridan o‘z salbiy illatlariga erk 
berish havfi kuchliroq ekan, inson bunday paytda o‘zini yo‘qotmasligi, axloqiy 
masalalarda mustaqil fikrga ega bo‘lishi kerakligini unutmasligi lozim ekan.
Suhbat olib borish jarayonida tashvishlari bilan band, ma’nosiz nigohlarni 
ko‘rsatmaslikka harakat qilgan ma’qul. Suhbatdoshga qiziqish bilan, uning 
so‘zlarini tushunayotganini bildirish uchun ba’zi-ba’zida savol berish yoki aniqliklar 
kiritib turish zarur. Agar hikoyani eshitgan bo‘lsangiz, hikoyani o‘rtasiga kelganda 
birdan gapni bo‘lishdan ko‘ra darhol «Ha, aytib bergan edingiz» qabilida gapirib 
qo‘ygan ma’qul. Odobli odam, garchi hikoyani avval eshitgan bo‘lsa ham, 
so‘zlayotgan odamni bo‘lmaydi. Tasodifan eshitib qolgan narsalarga chuqur 
sho‘ng‘ib ketib, munozara qilinmaydi.
Bunda axloqiy tarbiyaning ba’zi vositalarini yoki unga yaqin yo‘llarni tanlash 
qo‘l keladi. “Axloqiy tarbiyaning eng kuchli vositasi – san’at. Bu vosita aholining 
barcha tabaqasini, turli yoshdagi shaxslarni hamrab oladi”. Zero, zamonaviy 
ruhshunoslik insonning jamiyat va borliq bilan bo‘lgan turli munosabatlarini nafaqat 
yo‘lga qo‘yadi, balki uni mustahkamlaydi ham. Misol uchun, ruhiy tahlil falsafasi 

---

72 
asoschisi Freyd ta’limotga ko‘ra, madaniy ijod bilan birgalikda badiiy ijod jamiyat 
faoliyatida shahvoniy qudrat va nafsning ular o‘rnini bosadigan ijobiy hodisalarga 
aylanish orqali, (sublimatsiya) ya’ni, tubanlikdan ulug‘vorlikka o‘tish natijasida 
vujudga keladi. Ijodkor jamiyatdagi muammolarning echimini san’at asarlari orqali 
obrazli tarzda jamiyatning o‘ziga taqdim etish bilan topishga intiladi. Ammo shunisi 
muammoliki, barchaga ham iste’dod va daholik berilavermaydi. Shu jihatdan ham 
ruhiy tahlil bu masalaning echimni ikki yo‘l bilan hal qilishni taqlif etdi. Ilmiy 
tadqiqotlar natijasi insonning axloqiy munosabatlarida estetik faoliyatning muhim 
ekanligini ta’kidlay boshladi. Zotan, san’at asarini idrok etish insonda ijodiylik va 
hozirjavoblik qobiliyatini o‘stiradi.
Muomalada hozirjavoblik juda katta o‘ringa ega. Aksariyat hollarda insonlar 
davraga kirib kelgan kishini sergaqligi va hozirjavobligiga juda katta e’tibor 
beradilar. Ayniqsa etiketda ko‘rishish va so‘rashish jarayoni o‘zaro ko‘zatuvchanlik 
bilan amalga oshiriladi. Agar ulardan biri bu borada “soddalik” qilsa, odamlar 
orasida buni bildirishning har qanday yo‘lidan foydalanishga intilishni ko‘rish 
mumkin. Buning ruhiy-axloqiy jihati shundaki, o‘z vaqtida berilmagan “javob” yoki 
“soddalik” boshqarilishga loyiq kishi sanalishi, boshqalar oldida “qo‘lgi” bo‘lish 
havfi bir tomondan jamiyat qo‘ygan etiket qoidalarini o‘z vaqtida amalga oshirishga 
intiltirsa, ikkinchi tomondan o‘ng‘aysizlikni engish uchun hozirjavoblikni qo‘llash 
orqali badiiy ijodiylikka intiltiradi. Bu borada Freyd «Hozirjavoblik va uning 
onglanmaganlikka munosabati» asarida hozirjavoblikning vujudga kelishi va uning 
qabul qilinishdagi ruhiy holatlar talqinini berish bilan birga Freyd qo‘lgililikka ham 
alohida to‘xtalib, uning boshqa turlarini, ular orasidagi o‘zaro farqlarni 
tushuntirishga harakat qiladi
1
. Davradagi odam boshqaga murojaat qilganda yoki 
munosabatga kirishganda, beixtiyor suhbatdoshiga so‘zlayotgan so‘zlaridan birining 
unli yoki undosh harflarini almashtirib yuborish orqali qo‘lgulilikni vujudga 
keltiradi. Agar bu so‘z o‘yini atayin, ongli tarzda amalga oshirilgan taqdirda ham 
1
A.T.Kronman. The Lost Lawyer - Failing Ideals of the Legal Profession, Harvard Uni Press, Cambridge, 
Massachusetts, 1993. 

---

73 
so‘zlovchi ijodiy jarayondagi ijodkor kabi onglanmaganlikka keng yo‘l qo‘yib 
beradi. Zero,bu jarayon san’atkorona mahoratni talab qiladi. Muallif so‘zlardagi unli 
va undosh, so‘zlarga qo‘shiladigan qo‘shimchalarni o‘zgartirish bilan juda chiroyli 
tarzda o‘z maqsadi yo‘lida foydalanarkan, bir jihatdan so‘zlovchining ruhiyatidagi 
ziddiyatlarni qo‘lgulilik orqali o‘zini dovdir qilib yoki bilmasdan gapirib yuborgan 
qilib ko‘rsatish bilan tashqariga, suhbatdoshiga zimdan uyushtirilgan hujum sifatida 
amalga oshiradi. Ikkinchi jihatdan esa, dilini og‘ritmagan holda, ochiqdan-ochiq 
kurashlarsiz, qo‘lgulilik orqali suhbatdoshini «silliqlik» bilan «haqiqatga» etkazib 
qo‘yadi. Bunday jarayon muomala etiketida to‘satdan paydo bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan qo‘pol munosabatlarni oldini oladi. Biroq, ortiqcha xajviya, hozirjavoblik 
doimo to‘g‘ri kelavermasligini unutmaslik lozim.