Toshkent arxitektura qurilish instituti arxitektura fakulteti arxitektura tarixi va nazariyasi kafedrasi
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
RIXSIYEVA IRODA 2
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kohna Buxoro tarixi
- Foydalanilgan adabiyotlar
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI QURILISH VAZIRLIGI TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI ARXITEKTURA FAKULTETI ARXITEKTURA TARIXI VA NAZARIYASI KAFEDRASI ARXITEKTURA TARIXI VA NAZARIYASI FANI MAVZU:BUXORO ARKI ME'MORCHILIGI GURUH:8-18 “QHALTE” TALABA:I.RIXSIYEVA RAHBAR:Sh.BOBOYOROVA TOSHKENT-2020 REJA Kirish
Ko'hna Buxoro tarixi Buxoro qadimgi shaharsozlik yodgorligi Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Oʻzbekiston Me'morchiligi juda qadimiyligi, turli-tuman meʼmoriy yodgorliklari, yuksak nafosat mujassami boʻlgan mahobatli osori-atiqalari bilan diqqateʼtiborni tortadi. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻidagi eng qadimgi madaniyat markazlari hozirgacha arxeologik yodgorliklar qaʼridan ajoyib meʼmoriy xazinani namoyish etmoqda . Buxoro, Samarqand, Tosh-kent, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Qoʻqon kabi koʻhna shaharlar oʻzining noyob meʼmoriy obidalari bilan dunyoga tanilgan. Tarixiy va afsonaviy me’morchiligi bilan mashhur Buxoro shahrida juda ko’plab tarixiy obidalar mavjud bo’lib, ular xalqimizning bebaho merosidir. Ark, Sitorai Mohi Xosa, Masjidi Kalon, Chor Bakr, Ismoil Somoniy maqbarasi, Mir Arab madrasasi va mana shunday tarixiy obidalar sonini sanab adog’iga yetish mushkul. O’zbek xalqimizning boy madaniy merosini, ayniqsa tarixiy-me’moriy obidalarini o’rganish yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.
Ko'hna Buxoro tarixi Boy go’zal shahar juda ko’p marta turli-tuman dushmanlarning bosqinchilik hujumlarining maqsadi bo’lgan, mo’g’ul-tatarlarning bosqini eng og’ir, yer bilan yakson qiluvchi darajada bo’lgan edi. Lekin Buxoro har gal qaytadan aynan o’sha joyda tiklanib, o’z zamini-yu a’analariga sodiq bo’lib qaytadan barpo bo’lar edi Buxoroga asos solinishi qadim-qadimgi asrlar tubiga borib taqaladi. 1997 yilda YuNESKO ning qaroriga ko’ra butun madaniy dunyo uning 2500-yilligini nishonlagan edi. Afsonalar shaharning paydo bo’lishini tarixiy shaxs obrazi bilan bog’liq Zardo’shtiylik xudolaridan biri – Siyovush bilan bog’laydi. Buxoroning eng qadimiy qismi uning qal’asi – Ark hisoblanadi, bu yerda arxeologlar eramizdan avvalgi IV - III asrlarga oid bo’lgan ba’zi topilmalar borligini aniqlashdi. Bu balandligi 20 metr bo’lgan katta tepalik bo’lib, u yerda ilgari Buxoro amirining saroyi, uning harami, xazinasi, qurol-yarog’ saqlanadigan xonalari, o’ta xavfli jinoyatchilar uchun zindon bo’lgan edi. Hozirgi paytda ular tiklanmoqda. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O’rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan, pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo’lib, bunda g’ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. Shaharning asosiy va eng baland ko’tarilgan inshooti – 1127 yilda qurilgan Kalon minorasidir. Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko’tarilib turgan ulkan minoradir. O’zbekistonda eng baland bo’lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o’rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli- tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o’rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko’cha yoki maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old yuzasi, darvozalari bilan bir- biriga qarab turgan ikkita ulkan inshootdan iborat bo’lgan majmualarning barpo etilishi edi. Shu asosda shaharning markaziy me’morchilik majmuasi yaratilgan – Poi Kalon («Ulkan inshoot osti») maydoni. Uning minorasi gumbazli o’tish yo’li bilan benihoya ulkan juma masjidi – Masjidi Kalon bilan bog’langan. Uning qarshisida XVI asrning boshida hatto bizning davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab madrasasi barpo etilgan. BUXORO ARKI BUXORO ARKI Eng ko‘hna madaniy meros obyektlaridan biri Ark qal’asi bo‘lib, u qadimda Buxoro shahrining markazi hisoblangan. Buxoro arki milodning boshlarida qurila boshlanib, XVI asrda Shayboniylar sulolasi davrida ansambl holiga kelgan. Ark qal’asining barpo etilishi Eron podshosi va turk ayolining farzandi Siyovush nomi bilan bog‘liqdir. Ma’lumotlarda keltirilishicha, Siyovush Samarqand podshosi Afrosiyobdan yengilgach, shu yerda – Zarafshon daryosining quyi irmoqlaridan birining sohilida to‘xtagan va shaharning yaratilishiga asos solgan. Siyovush Afrosiyob tomonidan o‘ldirilganidan keyin Buxoroning Sharq darvozasi yonida ko‘milgan degan rivoyatlar bor. VII asrda Buxoro hokimi Bidun vayrona holiga kelgan arkni qayta tiklatgan. O‘sha davrda ark oldida katta maydon – registon, uning atrofida savdogar va zodagonlarning yuzlab qo‘rg‘onlari bo‘lgan. Hokim va uning qarindoshlari qo‘rg‘oni yonida asosiy shahar – shahriston joylashgan. Ko‘plab me’moriy yodgorliklarni o‘zida jamuljam etgan ko‘hna Ark qal’asi ko‘p asrlar mobaynida amirlikning qarorgohi bo‘lib kelgan. Bu yerda amir, uning bosh vazirlari, harbiy boshliqlar, amirning ko‘p sonli xizmatchilari yashaganlar. Ark qal’asida hukmdorlar uchun saroy, ko‘rinishxona, masjid va turar-joy binolari bunyod etilgan. Ark qal’asi to‘g‘risida birinchi yozuvlar Abu Baxr Narshaxiyning (899-939- yillar) “Buxoro tarixi” kitobida ham uchraydi. Buxoro podshosi Bidun bu qal’ani qurdi, ammo u tezda buzildi, yana yangidan qurdi, u yana buzildi. Shundan keyin uzoqni ko‘ra biladigan dono kishilarni chaqiradi. Donishmandlar arkni katta ayiq yulduzi shaklida barpo etishni maslahat berdilar. Ark qal’asi ana shu shaklda quriladi, keyin esa u buzilmadi degan ma’lumotlar bor. Buxoro arki Balandligi 20 m cha boʻlgan tepalik ustiga qurilgan arkning maydoni 4 ga, tarhi koʻpburchakli. Turli davrlarda devorlari tosh, pishiq va xom gʻisht, paxsalar bilan mustahkamlangan. Oʻpirilib tushgan joylari dastlab xom gishtdan, keyin pishiq gʻishtdan taʼmir etilgan. Koʻtarila boruvchi yoʻl orqali gʻarbdagi ulkan darvozadan (16asr) ichkariga kiriladi (sharq tomonida ham ilgari darvoza boʻlgan). Darvozaxona peshtoqining ikki yon tomonidagi «guldasta» va ular oraligʻidagi 3 qavatli bino yaxshi saqlangan. Ark ichkarisiga olib kiradigan uzun dalonyoʻlakning chap devorida 12 va oʻng devorida 13 taxmontokcha qilingan. Chap tomonidagi tokchalarning baʼzilarida obxonaga kiriladigan eshiklar bor. Guldasta (burj)lar tagida zax va dim yertoʻlalar boʻlgan. Dalonning oʻng tomonidagi oʻrta tokchasida afsonaviy qahramon Siyovush ruhiga Navroʻz bayramida chiroqlar yoqilgan. Amir sayisxona (otxona) siga ham shu yerdagi zinadan kirilgan. Dalondan chiqaverishda toʻpchi boshi (saroy qoʻriqchilari boshligʻi)ning mahkamasi, shu yerdagi ayvon tagida yertoʻla boʻlgan (bu binolar buzilib ketgan). Undan sal narida (gʻarbiy devor burchagida) peshayvonli jome masjid (saroy masjidi) qurilgan (18-a. oxiri). Masjid derazalari panjarali, devorlarining ichki tomonidagi naqshlar orasiga Qurʼon oyatlari bitilgan. Peshayvon shipi murakkab girihdar bilan bezatilgan.
Arkning orqa yon tomonidan koʻrinishi Arkning shim. gʻarbiy burchagida toʻpchi boshining uyi va taʼmir ishlari ustidan nazorat qiluvchi kishi turadigan xona boʻlgan. Masjidning sharq tomonida oshxona, orqa tarafida zarbxona (oltin, kumush va chaqa tangalar zarb qilinadigan joy) bor. Zarbxonaning shim. sharqida zargarxona, janubda devonbegining mahkamasi va qushbegiga qarashli binolar boʻlgan (baʼzilari hozir ham bor). Jome masjiddan boshlangan tor yoʻlak qushbegi hovlisi orqali chorsuga tutashgan. Chorsuning chap tomonida tosh yotqizilgan katta hovli — koʻrinishxona oʻrnashgan. Unda elchilar qabul qilingan va amirlarning taxtga oʻtirish marosimlari oʻtkazilgan. Hovliga kiraverishda nakshli peshtoqboʻlgan (1605). Hovlining 3 tomoni ayvon bilan oʻralgan. Oldingi peshayvonda ikki qator naqshli ustunlar boʻlib, ularning tepasi kalla muqarnaslar bilan bezatilgan. Nurota marmaridan qilingan taxt shu ayvondagi taxtiravon tagida turgan. Hovlining jan. tomonida «Rahimxon mehmonxonasi» va qorixona qurilgan (18-asr). Bu binolar tagida yertoʻlalar boʻlib, ularda xazina sakdangan. Buxoro arkining shim. sharqidagi Buxoro zindoni mangʻitlar saltanati davrida qurilganbo'lgan. Arkning gʻarb tomonidagi hovlida mirzalar va bosh xizmatchilar uchun ikki qavatli binolar qurilgan. Sal narida — salomxona, undan sharq tomonda mehmonxonalar, amir hamda oliy mansabdorlarga qarashli boshqa binolar joylashgan (miyon hovli). Janubda hammom, hammomning sharq tomonidagi kichkina masjid hozirgacha saqlangan. Arkning markazida oʻrda (amir xotinlari turadigan uylar), shimolda qushbegi xotinlari turadigan uylar, hammomning sharqida amir haramidagi qizlarning uylari, sharqida zodagonlar yashaydigan uylar bor. Shimoli sharqiy burchakda Childuxtaron masjidi va Battol Gʻoziy mozori boʻlgan. Arkning sharqiy devori boʻylab gʻulombachcha (soqchilar kazarmasi), jan. sharqiy burchagida dorixona (oʻqdorilar ombori) joylashgan (arkning gʻarbiy devoriga taqalgan binolarning bir qismigina sakdangan). Arkdagi qariyb 80 foiz imorat saqlanmagan. Arkning markazida (poydevor qoldiklari va xarobalari orasida) yer tagidan oʻtgan moʻrilar ark ichiga qarab ketgan katta sopol quvurlar koʻrinib turadi. Bular oqova suv quvurlarining qoldiqlari. Arkning gʻarbiy devoridan boshqa hamma devorlari, burchaklardagi minoralar buzilib ketgan. Buxoro arki darvozasi oldidagi Registon maydonida koʻpgina imoratlar boʻlgan. Uning gʻarbiy devoriga qaragan peshayvonga zambaraklar qoʻyilgan. Ark darvozasining chap tomonida lashkarboshi mehmonxonasi, shim. da esa qurolyarogʻlar tuzatiladigan ustaxona va aslahaxona (qoʻrxona) boʻlgan. Arkning yon tomonidan koʻrinishi Kirish darvozasi Darvozadan kirsangiz, devorlar orasida o‘ziga xos muzey yaratilganiga ko‘zingiz tushadi.
Masjid. Hozir uning ichida diniy muzey joylashgan Ark qal'asini “Shahar ichidagi shahar” deb atashgan.Hamda, xuddi shaharlarniki kabi bozor, masjid, mehmonxona, ustaxona va ko‘chalardan iborat bo‘lgan. Qal'a ichidagi ko‘chalardan biri Bu kabi ko‘chalar hozir ham bir nechta bo‘lib, birinchi marta Arkni aylanayotgan odamning adashib qolishi ham hech gap emas. Zinalardan yuqoriga ko‘tarilganda muzey bor Shuningdek, hozirgi kunga kelib Ark qal'asi ichida bir qancha muzeylar ham tashkil etilgan.
Zindon xonalari atrofidagi yo‘lak
anchagina tor qurilgan bo‘lib, u binoning ikki yon va orqa tomonidan o‘tadi.
Qo‘g‘irchoq zindonbandlar Chuqurligi 6,5 metr, aylanasi 5 metr bo‘lgan zindonda mahbuslarni kanalar yordamida qiynoqqa solishgan. Arkning 1902 yildagi koʻrinishi Buxoro arkining shimoliy sharqidagi «Childuxtaron» maqbarasi, janubiy gʻarbda «Battol Gʻoziy xonaqohi», xos hammom qoldiqlari saqlangan. 1990-y. da arxeologlar tomonidan olib borilgan qazish ishlari natijasida Amir mehmonxonasi hisoblangan xonaqoh va uning atrofidagi hujralarning poydevorlari, hovli ichkarisidagi supa, toshnov, tazar, sandal va yaxxonalar ochildi. Hammom tuzilish jihatdan murakkabligi [yer osti tazarlari umumiy bir tarmoqqa boʻysundirilganligi, shahar tashqarisidagi zahkashga qadar choʻzilganligi, toʻrt tomonidagi gulax (oʻtxona)lari doimiy ravishda bir xil issiqlik berib turishi, yaxxonada muzni to kech kuzgacha saqlay bilishganligi aniqlandi.
Buxoroning 2500-yilligi munosabati bilan ark ichkarisidagi taxt joylashgan hovli taʼmirlanib, oʻz holiga keltirildi. Ark devorlari yangilandi. «Goʻriyon» darvozasi qayta tiklandi va obodonlashtirish ishlari olib borildi. Yer sathidan 2,5—3 m chuqurlikda gumbazsimon yer osti yoʻli borligi aniqlandi. Arkda Buxoro davlat meʼmoriybadiiy muzeyqoʻriqxonasi joylashgan.
Arkning 1907 yildagi koʻrinishi Xulosa Buxoro markaziy Osiyoda SHarq shaharlari milliy o‘ziga xosligini to‘laligicha saqlab qolgan yagona shahardir. Qadimiy tor ko‘chalar turli-tuman bozorlar, savdo va saylgoh maydonlari o‘zida SHarq ruhi va issiq nafasini aks ettirib turibdi. Buxoroiy sharif yuragimizga jon qadar yaqin bu ulug‘ va muqaddas maskan nafaqat Islom olamida, balki jahonda ham dovrug‘ taratgan buyuk go‘shalardan biridir.2 Mashhur tarixnavislarning shahodat berishlaricha, u amirliklaru – xonliklar davrida 800 yil mobaynida mamlakat poytaxti bo‘lib, kelganligi ham Buxoroning ijtimoiy–siyosiy va madaniy – ma’rifiy hayotda o‘z mavqega ega jonligini ko‘rsatadi.O‘zbekistonning boy me’moriy an’analari jahon madaniy merosi rivojining barcha bosqichlari, nodir me’moriy asarlarining turli-tuman ko‘rinishilarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, minoralar kabi o‘ziga xos inshootlar me’morchiligida ham ma’lum darajada sezilarli iz qoldirgan. O‘zbekiston hududida shakllangan minoralar va shu turdagi me’moriy inshootlar jahon me’morchiligining minoralar me’moriy yo‘nalishlarining muhim qismini o‘zining nodir yechimlari, badiiy-kompozitsion xususiyatlari bilan belgilab bergan va me’morchilikning rivojlanishida o‘ziga xos o‘rinni egalladi. Ularning paydo bo‘lishiga ushbu hududning har bir mintaqasi va turli davrdagi me’moriy taraqqiyot o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-12 tomlar. Toshkent, 2000-2006. 2. X.Po'latov. Shaharsozlik tarixi. O‘quv qo‘llanma. Т., «Fan va texnologiya» 3.Qodirova, T.F. San’at, arxitektura va shaharsozlik tarixi 4. Shosh.uz 5. library.ziyonet.uz 6.Daryo.uz Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling