Toshkent axborot texnologiyalar universiteti qarshi filiali 4-mustaqil ish dasturlash 2

Integrallashgan muhitlar tarixi. Integrallashgan muhitlar g‘oyasi 1980-
yillarning o‘rtalariga kelib, integrallashgan muhitlarning ikki guruhi paydo bo‘ldi: 
-Turbo muhitlar (Turbo Pascal, Turbo C, C++, Delphi, Turbo va hokazo.) bu 
tillarda dasturlashni qo‘llab-quvvatlash uchun Borland tomonidan, MS DOS 
operatsion tizimi uchun, keyin Windows uchun foydalanishlang; 
-GNU Emacs - MS DOS uchun, keyin Windows, OpenVMS va Linux uchun 
amalga oshiriladigan ko‘p tilli va ko‘p platformali integrallashgan muhitlar. 1990 
yilda Sun Microsystems bilan ishlagan rivojlantirish jamoasi orasida, Solaris 
platformasi uchun uning amalga oshirish ko‘p foydalanuvchilar va GNU Emacs 
tashabbuskorlari bor edi. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan til Smalltalk kompaniyasi Xeror PARC dasturlarni 
ishlab chiqish uchun o‘sha yillarda integrallashgan muhitini amalga joriy qilingan. 
Unda OYD birinchi integrallashgan muhiti yaratilgan va u dasturlash texnologiyaisi 
bytecode ikkilik va Postfix oraliq vakillik tushunchasini joriy qilgan va shuningdek 
just-in-time (JIT, dinamik) kompilyatsiyasini birinchi ilg‘or usuli bo‘yicha ijro 
kompilyatsiya kompyuterda maqsadli yaratgan. 
Borland ning turbo muhitlari dasturiy ta’minot ishlab chiquvchilari va 
dasturiy ta’minot ishlab chiqish vositalari yaratuvchilariga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Ularning xarakterli xususiyati doimiy rivojlanish siklini qo‘llab-quvvatlash edi: 
manba matnini yozish va tahrirlash - kompilyatsiya - tahlil qilish va xatolarni 
tuzatish - kompilyatsiya qilishni yakunlash-ijro etish va xatolarni qayta tuzatish. 
Integral muhitdan chiqmasdan va bu bosqichlar oddiy funksiya tugmachalari bilan 
nazorat qilindi va har qanday alohida vositalarni aniq chaqirishni talab qilmaydi. 
Yuqori kompilyatsiya tezligi ham Turbo muhitlar jozibador sifati aylandi. Turbo 
Paskalning birinchi versiyalarida kompilyatsiya birinchi xatodan oldin amalga 
oshirilgan bo‘lsa-da, barcha xatolarni topish va tashxislash uchun avvalgisini 
o‘rnatganingizdan so‘ng kompilyatsiyani qayta ishga tushirishingiz kerak edi, ammo 
bu funksiya tugmalaridan foydalanib darhol amalga oshirildi. 
Turbo muhitlar to‘liq ikkilik kodi, loyiha kodi kompilyatsiyasi uchun ajralmas 
build mexanizmi bor edi, shuningdek, make (F9) rejimi, klassik UNIX make foyda 
faoliyatiga o‘xshash, faqat tahrirlangan kod modullar recompiling uchun amalga 
oshirilgan. 
Turbo Paskal muhitidagi eng muhim yangilik - kirish tilining ob’ektga 
yo‘naltirilgan tushunchalar (sinf, ob’ekt) bilan kengaytmasi va mustaqil 
kompilyatsiya birligi g‘oyasini o‘zida mujassamlashtirgan birlik konstruksiyasi 
(moduli) bo‘lgan. OYD uchun qo‘llab - quvvatlash versiyada paydo bo‘lgan. 
Keyinchalik bu g‘oyalar Windows platformasida, Borland integrallashgan 
muhitlarning yangi versiyalarida - Borland Pascal va Delphi (Paskal g‘oyalarini 
OYD bilan birgalikda rivojlantiruvchi Borland dasturlash tili) ishlab chiqildi. 
Zamonaviy integrallashgan muhitlarning asosiy xususiyatlari. Endi 
integrallashgan dasturiy ta’minot ishlab chiqish muhitlarining asosiy xususiyatlarini 
umumlashtiraylik. Ularning har biri quyidagi qismlarga ega: 

---

- Funksiya tugmalaridan keng foydalangan holda muhitdan chiqmasdan 
boshqa barcha komponentlarni chaqirishga imkon beruvchi yagona interaktiv qobiq; 
- Dastur fragmentlarini yozish va tahrirlash uchun matn muharriri; 
- Qo‘llab-quvvatlash tizimini qurish, ya’ni amalga oshirilayotgan manba 
tilidan kompilyator va bitta bajariladigan kod (yuklash moduli) da ob’ekt ikkilik 
kodlarining linkerini o‘z ichiga olgan manba kodidan loyihalarni tuzish; linker 
operatsion tizimning standart komponenti sifatida yoki ushbu muhit uchun maxsus 
ishlatiladi; 
- Buyruqlar majmui yordamida muhitda debugging dasturlari uchun 
Debugger: bir joyda o‘rnatish; berilgan tartibda to‘xtatish; o‘zgaruvchilar 
qiymatlarini tasavvur (yoki, past darajada, registrlari va xotira hududlari) qilish; 
- Integrallashgan muhitda zamonaviy matn muharrirlari kodi avtomatik 
bajarilishini ta’minlash (kodi tugatish), muharriri muhitda joriy yozilgan kodi 
sintaktik to‘g‘ri va uning davomi bo‘lishi mumkinligi talab qilinadi, misol uchun, 
yopilish qavs yo‘qligi, nuqta-vergul va usul nomlari, tafovutlar usul ma’lum bir sinf 
ob’ektdan bo‘lsa va boshqalar. 
- Integrallashgan muhitlarning zamonaviy versiyalarida quyidagi 
xususiyatlar ham qo‘shilgan (komponentlar): 
- Profiler - integrallashgan muhit nazorati ostida dasturni bajarish natijasida 
olingan statistik ma’lumotlarni jamlash va tahlil qilish vositasi: protseduralarga 
(usullarga) chaqiriqlar soni, dasturni bajarish vaqtida ishlatiladigan xotira miqdori 
va boshqalar. 
- Refactoring - kodni takomillashtirish maqsadida muhitdagi dasturlarning 
tizimli guruhli modifikatsiyalarini, ularning funksiyalariga tub o‘zgarishlarsiz 
amalga oshirish vositalari. Odatda, bunday harakatlar o‘z ichiga oladi, misol uchun, 
uning ta’rifi va barcha foydalanish usuli nomini o‘zgartirish, uning argumentiga 
qo‘shib, a sinash try/catch blok oldindan e’tiborsiz istisno bilan band qilish va 
hokazo. 
Visual Java++ vositasiga kelsak, umuman boshqa turdagi hodisalar u bilan 
bog‘liq - ba’zida, afsuski, o‘z dunyosida shunga o‘xshash narsalar sodir bo‘ladi, bu 
esa kompaniyalar juda raqobatbardosh bo‘lishi muqarrar bo‘lgan. Microsoft 
Sunning yangi Java texnologiyasi bilan tanishib chiqqan va Sun bilan raqobatda 
unga javob sifatida Java tilining o‘z kengaytmasini ishlab chiqdi va uni Visual 
Java++deb nomlangan yangi muhitda amalga oshirdi. Biroq, afsuski, bu harakatlar 
to‘liq Sun tomonidan joriy rasmiy Java amalga oshirish tartibi bilan mos kelmadi. 
Shu kungacha (Oracle hozir Java texnologiya egasi bo‘lsa-da, bu tartib aslida 
o‘zgarmagan), Java nomi rasman ro‘yxatdan o‘tgan savdo belgisidir. Shuning 
uchun, yangi Java amalga oshirish uchun, Java texnologiyasi egalik kompaniya 
litsenziya sotib, va amalga oshirish idoraviy Java standartlarga javob tekshirish 
uchun Java moslashuv Kit (JCK) deb nomlangan yangi Java amalga oshirish uchun 
til, kutubxonalar va vertual mashina amalga oshirish uchun testlar maxsus majmuini 
o‘tishi kerak bo‘lgan. Faqat bu testlarning hammasi to‘liq 100% o‘tsa, yangi amalga 
oshirish "Java"deb nomlanish huquqini oladi. Afsuski, Microsoft tomonidan Visual 
Java++ ni amalga oshirish uchun Visual Java++ tizimida amalga oshirilgan til 
kengaytmalari tufayli JCK testlaridan o‘tmadi. Bu ish, afsuski, ikkala kompaniya 

---

uchun ham, Sun va Microsoft o‘rtasidagi uzoq muddatli huquqiy jangda, Sun 
tomonidan qo‘lga kiritilgan, natijada Microsoft mahsuloti Vj++ deb nomlangan 
(Java nomini ochiq-oydin eslatib o‘tmasdan). Bunday hodisalar muqarrar bo‘lsa-da, 
juda yoqimsiz, chunki har ikki tomon ham, ba’zan bir necha yillar davomida 
mashhur texnik mutaxassislar, bularning hammasiga ko‘p vaqt, kuch va sog‘liq 
sarflashadi. Biroq, keyinchalik, 2004 yilda, Sun va Microsoft 10 yil muddatga 
intellektual mulk bo‘yicha misli ko‘rilmagan shartnoma tuzish, bir shartnoma 
kelgan. 
Shunday qilib, Visual Studio 5.0 Visual C++, Visual Basic va VJ++ da 
integrallashgan dasturlash muhiti bo‘lib, u ASP texnologiyasi yordamida interaktiv 
Web saytlarni ishlab chiqish uchun Visual Studio Interdev vositasini ham o‘z ichiga 
oladi.