Toshkent davlat agrar universiteti agrologistika va biznes fakulteti

Buxgalteriya balansi aktiv moddalarining tahlili
1- jadval

Mol-mulkning tarkibi	2019		2018		O’zgarishi (+,-)
	Summa ming so’m	Salmo g’i %	Summa ming so’m	Salmo g’i %	Summadagi ming so’m	Salmo g’idagi %	Yil boshiga nisbatan o’sishi, %
Pul mablag’lari va ularning ekvavalentlari	1352.296	7.3	1119.834	10.8	232.462	-3.5	0.2
Kredit tashkilotlaridagi mablag’lar	247.196	1.3	137.789	1.3	109.407	0	44.3
Mijozlar uchun kreditlar va avanslar	15884.270	85.7	8619.534	83	7264.736	2.7	84
Sotish uchun mo’ljallangan aktivlar	115.017	0.6	16.838	0.2	98.179	0.4	583.1
Investitsion moliyaviy aktivlar	25.050	0.1	42.223	0.4	-17.173	-0.3	-40.7
Kechiktirilgan soliq aktivlari	10.665	0.05	17.864	0.2	-7.199	-0.15	-40.3
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar	606.848	3.3	288.767	2.8	318.081	0.5	110.2
Foydalanish huquqi aktivlari	11.147	0.05	-	0	11.147	0.05	-
Boshqa aktivlar	176.508	1	50.752	0.5	125.759	0.5	247.8
Foyda solig‘i bo‘yicha oldindan to‘lov	36.519	0.2	9.924	0.1	26.595	0.1	268
Uzoq muddatli aktivlar	75.200	0.4	75.200	0.7	0	-0.3	-
Jami aktivlar	18540.716	100	10378.725	100	8161.991	-	78.6

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, biz tahlil qilayotgan bankda o‘rganilayotgan joriy davrda jami aktivlar summasi 8161.991 so‘mga ko‘paygan. Aktivlarning ko‘payishini ijobiy baholagan holda, ma’lumotlarga e’tibor qiladigan bo‘lsak, aktivlarning ko‘payishi, asosan, investitsion moliyaviy aktivlar va kechiktirilgan soliq aktivlaridan tashqari qolgan hamma aktivlar 8137.619 so‘mga ortganligi hisobiga bo‘lgan. Ammo bankdagi pul mablag’larini ortganiga qaramay o’tgan yilnikiga qaraganda salmog’i kamroq ekanligini hisobga olsak bankning likvidlik darajasini pasayganligi salbiy holatdir

Buxgalteriya balansi passiv moddalarining tahlili
2-jadval

Mol-mulkni tashkil toppish manbayi	2018		2019		O’zgarishi (+,-)
	Summa ming so’m	Salmo g’i %	Summa ming so’m	Salmo g’i %	Summadagi ming so’m	Salmo g’idagi %	Yil boshiga nisbatan o’sishi, %
kapital	2214.950	21.3	4518.652	24.4	2303.702	3.1	104
Kredit tashkilotlari mablag’lari	538.294	5.2	1066.756	5.8	528.462	0.6	99
Mijozlar mablag’lari	3002.045	29.01	5589.737	30.1	2587.692	1.09	86.2
Chiqarilgan qarz qimmatli qog’ozlar	97.604	0.9	105.695	0.6	8.091	-0.3	0.1
Boshqa qarz mablag’lari	4483.192	43.2	6949.992	34.2	2466.8	-9	55
Moliyaviy lizing bo’yicha majburiyatlar	-	0	14.899	0.08	14.899	0.08	-
Boshqa majburiyatlar	35.922	0.3	61.689	0.3	25.767	0	70
Amaldagi daromad solig’i majburiyatlari	9.718	0.09	38.531	0.2	28.813	0.01	296
Subordinatsiya qilingan qarzlar	-	0	194.769	1.01	194.789	1.01	-
JAMI MAJBURIYATLAR VA KAPITAL	10378.725	100	18540.716	100	8161.991	-	78.6

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, biz tahlil qilayotgan bankda joriy yilning boshiga nisbatan yil oxirida jami passivlari summasi 8161.991 so‘mga ortgan. Bankda mol-mulkni tashkil etuvchi manbalarning bunday tartibda ko‘payishini ijobi holat sifatida baholamoq lozim, ammo, ushbu manbalar qaysi manbalar hisobiga ko‘payganligiga alohida ahamiyat qaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Manbalarning ko‘payishi o‘z mablag‘lari manbalari hisobigami yoki qarz manbalari hisobiga ekanligini aniqlash lozim. Bankning ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, bankda joriy yil oxirida kapital yil boshiga nisbatan 2303.702 so‘mga o‘sgan. Bunday natijalarni korxona uchun ijobiy deb baholamoq lozim, chunki, o‘z mablag‘larining manbalarini ko‘payishi bankning moliyaviy mustaqilligini ortishiga, to‘lov qobiliyatining yaxshilanishiga hamda bankning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, bankda joriy yil oxiriga majburiyatlar summasi ham ortgan. Bu esa majburiyatlarning umumiy passivlarda tutgan salmog‘ini ham oshishiga olib kelgan. Bundan ko‘rinadiki bankning to‘lov likvidligi ancha pasaygan. Balans passividagi moddalarga e’tibor qiladigan bo‘lsak, asosiy salmoqni majburiyatlar egallab turibdi. Bu bankning moliyaviy barqarorligi nisbatan past ekanligidan dalolat beradi.

3. ASOSIY VOSITALAR AUDITI
3.1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish tartibi va o‘tkazish ketma-ketligi
Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish mijoz-korxona faoliyati umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi buxgalteriya hisoboti asosiy vositalar bo‘limining ishonchliligi to‘g‘risida fikr shakllantirish va korxonada asosiy vositalar bilan bog‘liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyatini tashkil etishning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim obyektlaridan biri bo‘lib, undagi o‘rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

• 
  asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat o‘rnatishni ta’minlash (obyektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to‘g‘riligi; asosiy vositalarning to‘g‘ri turkumlanishi; asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy javobgarlikni tashkil etish; analitik va sintetik hisob hamda hisobot ma’lumotlarining mosligi);
  
• 
  asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirish hamda hisobda aks ettirish; asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirish; asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish;
  
• 
  asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddatini aniqlashning to‘g‘riligi); amortizatsiya hisoblash usullarini qo‘llashning qonuniyligi va to‘g‘riligi; jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo‘llashning qonuniyligi; amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to‘g‘riligi; amortizatsiya ajratmalarini hisobda aks ettirishning to‘g‘riligi);
  
• 
  asosiy vositalarni tiklashni – ta’mirlash, zamonaviylashtirish va qayta jihozlashni hisobda aks ettirish (muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirish; ta’mirlash usullari; ta’mirlash xarajatlarini tannarxga olib borishning to‘g‘riligi; asosiy vositalarni qayta jihozlash va zamonaviylashtirishga doir muoma-lalarni hisobga olish;
  
• 
  asosiy vositalar korxona buxgalteriyasidagi sintetik va analitik hisobining holatini baholash; belgilangan qoidalarga muvofiq korxonaning o‘ziga qarashli (0110-0199 schyotlar), joriy tartibda ijaraga olingan (001schyot) va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni (0310schyot) saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha hisobga olishning tashkil etilishini baholash;
  
• 
  korxonaning o‘ziga qarashli va moliyalanadigan lizing asosida olingan asosiy vositalar bo‘yicha oylik eskirish hisoblanishining to‘g‘riligini tekshirish (0211-0299-schyotlar). Chunki bu ma’lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lib, oqibatda korxonaning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari)ga va budjetga to‘lanadigan foyda (daromad) solig‘ining miqdoriga ta’sir etadi;
  
• 
  asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni yuridik va jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog‘liq muomalalar bo‘yicha soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish;
  
• 
  asosiy vositalarni xo‘jalik va pudrat usullarida (kapital yoki joriy) ta’mirlash xarajatlarini hisobga olishning korxonada amal qilinayotgan tartibini, korxonada bir yilga qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqqan holda baholash va tekshirish (asosiy vositalarni ta’mirlash uchun rezervga mablag‘ ajratish mexanizmidan foydalanib yoki foydalanmasdan);
  
• 
  agar auditor bilan tuzilgan shartnomada kelishilgan bo‘lsa, korxonada asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig‘i va quvvati bo‘yicha korxonaning ishlab chiqarish xususiyatlari hisobga olingan holda tahlil qilish;
  
• 
  asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini tekshirish.
  

Auditor ushbu asosiy masalalarni o‘rganib, ularga auditorlik hisobotining tahliliy qismida baho berishi va yo‘l qo‘yilgan xatolar hamda hisobning belgilangan qoidalaridan chetga chiqish hollarini bartaraf qilish bo‘yicha takliflar berishi lozim.
Auditor asosiy vositalar auditini boshlashda xo‘jalikka kelishi bilan birinchi navbatda quyidagilarni aniqlashi zarur:

• 
  korxonaning asosiy vositalar hisobini tashkil qilish bo‘yicha tekshirilayotgan hisobot davridagi hisob yuritish siyosati, uning o‘tgan hisobot davridagiga nisbatan o‘zgarishi bilan tanishish;
  
• 
  asosiy vositalarning so‘nggi invetarizatsiya(ashyoviy ro‘yxat)dan o‘tkazilishi va uning natijalarini aniqlash;
  
• 
  asosiy vositalarni so‘nggi qayta baholash materiallari va ularning hisobda aks ettirilishi bilan tanishish. Bunda auditor O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining tegishli me’yoriy hujjatlariga muvofiq korxona balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo‘yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim.
  
• 
  korxonada asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo‘yicha doimiy komissiya tashkil etilishi: asosii vositalarni foydalanish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, Shuningdek, ular bilan shaxsan to‘la moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash;
  
• 
  tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan va ro‘yxatga olinmagan yuridik hamda jismoniy shaxslar bilan asosiy vositalar ijarasi bo‘yicha tuzilgan shartnomalarni o‘rganish:;
  
• 
  buxgalteriyada asosiy vositalar kartotekasi (AV-6 va AV-8 shaklidagi inventar kartochkalar) va kompyuterda yoki qo‘lda bajariladigan variantdagi aniq inventar ro‘yxati (AV-9 shakl) yuritilishiga ishonch hosil qilish lozim;
  
• 
  ishdan bo‘shab ketgan moddiy javobgar shaxslar haqida ma’lumotlar (buyruqlar, xodimlar ro‘yxati)ni o‘rganish ;
  
• 
  asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me’yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan korxona buxgalteriyasi qay darajada ta’minlanganligini aniqlash.
  

Shu tarzda olingan ma’lumotlar auditorga mazkur korxonada asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish imkonini va tekshiruvda maxsus e’tibor berish lozim bo‘lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi.
Auditor asosiy vositalar hisobiga doir muomalalarni tekshirishni boshlashidan oldin ichki nazoratning ahvolini test usulida aniqlashi maqsadga muvofiqdir. Bu nafaqat ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash, balki auditorlik tekshiruvi o‘tkazish dasturiga tuzatish kiritishga ham imkon yaratadi.
1-jadval