Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti moliya va buxgalteriya hisobi fakulteti

Tijorat korxonasi rentabelligi ko'rsatkichlari tizimi.
Korxonaning iqtisodiy faoliyatining samaradorligi va ishlashning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi uning rentabelligi bilan bevosita bog'liqdir. Daromad ko'rsatkichlari umuman korxonaning samaradorligini, ma'lum bir hisobot davridagi faoliyatining turli sohalari (tijorat, investitsiya va boshqalar) rentabelligini tavsiflaydi. Daromadni umumlashtirilgan shaklda hisoblashda quyidagicha ko'rinadigan moliyaviy koeffitsientlar formulalari qo'llaniladi:
· Mablag'lar aylanmasi yoki ularning manbalari. Ushbu ko'rsatkich savdo-sotiqdan tushgan tushumning mablag'lar yoki ularning manbalari davridagi o'rtacha ko'rsatkichiga teng;
· Sotishning rentabelligi, bu foyda va sotishdan tushadigan daromadning nisbati bilan tengdir;
· Mablag'larning rentabelligi va ularning manbalari. Ushbu ko'rsatkich foydaning mablag'lar miqdori va ularning manbalari davridagi o'rtacha qiymatiga nisbati bilan tengdir.
Oxirgi ikki ko'rsatkichni tahlil qilganda, mahsulot, ish, xizmat sotishdan olinadigan foyda ham, soliqlardan keyin korxona ixtiyorida qolgan yalpi yoki sof foyda ham olinishi mumkin. Agar mablag'larning yoki ularning manbalarining rentabelligi sotishdan olingan foyda asosida hisoblansa va shu bilan sotish rentabelligi bilan taqqoslanishga erishilsa, u holda ushbu koeffitsientlar o'rtasida quyidagi bog'liqlik aniqlanadi:
,
R p - sotishning rentabelligi
Yuqoridagi formuladan ko'rinib turibdiki, korxona mablag'lari yoki ularning manbalarining rentabelligi ham narx siyosatiga, ham mablag'larning aylanishi yoki ularning manbalari bilan o'lchanadigan korxonaning ishbilarmonlik faoliyatiga bog'liq. Yuqoridagi formuladan foydalanib, siz mablag'larning rentabelligini yoki ularning manbalarini yaxshilash usullarini ham belgilashingiz mumkin. Shunday qilib, sotishning past rentabelligi bilan kapital va uning elementlari aylanishini tezlashtirishga intilish kerak. Shunga ko'ra, buning aksi ham aks etadi: korxonaning u yoki bu sabab bilan aniqlangan past ishbilarmonlik faoliyati faqat sotish rentabelligini oshirish bilan qoplanadi.
Korxona rentabelligini baholash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan ko'rsatkichlarni ko'rib chiqing.
1. Mahsulot rentabelligi. U mahsulot sotishdan olingan foydaning uning umumiy tannarxiga nisbati sifatida hisoblanadi. Ushbu rentabellik ko'rsatkichidan foydalanish xo'jalik ichidagi analitik hisob-kitoblar uchun, ayrim turdagi mahsulotlarning rentabelligini (foydasizligini) kuzatish, yangi turdagi mahsulotlarni kiritish va samarasiz mahsulotlarni olib tashlash uchun eng maqbul hisoblanadi. Quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

bu erda P pr - mahsulot rentabelligi
Pr - sotishdan olingan foyda, rubl;
S p - sotilgan mahsulotlarning to'liq qiymati, rubl.
Foyda mahsulotning tannarxi bilan ham, uni sotish narxiga ham bog'liqligini hisobga olsak, mahsulot rentabelligini foydaning erkin yoki tartibga solinadigan narxlarda sotilgan mahsulot narxiga nisbati sifatida hisoblash mumkin, ya'ni. savdo daromadlariga.
2. Sotish (oborot) rentabelligi. Sotilgan mahsulot birligiga qancha foyda tushishini ko'rsatadi. Quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

Bu erda P p - sotishning rentabelligi;
Pr - mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni sotishdan olinadigan foyda;
B - mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni sotishdan tushadigan mablag'lar.
Mahsulotlarning rentabelligi va sotish rentabelligining ko'rsatkichlari o'zaro bog'liq bo'lib, ham barcha mahsulotlarni, ham ularning alohida turlarini sotish uchun joriy xarajatlarning o'zgarishini tavsiflaydi. Shuning uchun mahsulot turlarini rejalashtirishda ayrim turlarning rentabelligi barcha mahsulotlarning rentabelligiga qanday ta'sir qilishi hisobga olinadi. Demak, savdo korxonasining samaradorligini umuman oshirish va foydani ko'paytirish uchun qo'shimcha imkoniyatlar olish uchun rentabelligi katta yoki kichik bo'lgan mahsulotlarning solishtirma og'irliklarining o'zgarishiga qarab mahsulotlarning tarkibini shakllantirish juda muhimdir.
3. Kapital ko'rsatkichlarining rentabelligi quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi:
a) tenglik ko'rsatkichi:

bu erda R ck - bu o'z batareyasining ko'rsatkichi
P h - sof foyda
K c - kapitalning o'rtacha qiymati.
U kapitaldan foydalanish samaradorligini tavsiflaydi. Ushbu ko'rsatkichning iqtisodiy ma'nosi kompaniyaning o'z kapitalining birligiga qancha foyda tushganligidadir. Kapital rentabelligi koeffitsienti qiymatlarining o'zgarishiga, masalan, fond birjasida kompaniya aktsiyalarining kotirovkalari ko'tarilishi yoki pasayishi sabab bo'lishi mumkin, ammo shuni yodda tutish kerakki, aksiyalarning balans narxi har doim ham ularning bozor narxiga mos kelavermaydi. Shuning uchun kapital rentabellik koeffitsientining yuqori qiymati korxonaga kiritilgan kapitalning yuqori rentabelligini ko'rsatishi shart emas.
b) investitsiya (doimiy) kapital ko'rsatkichi:

bu erda P va - investitsiya (doimiy) kapital ko'rsatkichi;
P h - sof foyda;
K ik - investitsiya kapitalining o'rtacha qiymati, bu kapital davri va uzoq muddatli kreditlar va qarzlar davridagi o'rtacha yig'indisiga tengdir.
U uzoq vaqt davomida qo'yilgan kapitaldan foydalanish samaradorligini tavsiflaydi. Investitsiya kapitali miqdori balans ma'lumotlariga ko'ra kapital va uzoq muddatli majburiyatlar miqdori sifatida aniqlanadi.
v) korxona jami kapitalining ko'rsatkichi.

bu erda R ok - korxona jami kapitalining ko'rsatkichi;
Pr - foyda;
B chorshanba - davrdagi o'rtacha qoldiq qoldig'i.
Korxonaning butun kapitalidan foydalanish samaradorligini ko'rsatadi, ya'ni. koeffitsient qiymatining oshishi korxona mulkidan foydalanish samaradorligi oshganligini va aksincha. Korxonaning butun kapitali rentabelligi qiymatining pasayishi, shuningdek, kompaniya mahsulotiga bo'lgan talabning pasayishi yoki aktivlarning haddan tashqari ko'payishini ko'rsatishi mumkin.
4. Amaldagi aktivlarning rentabelligi. Quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

bu erda R oa - joriy aktivlarning rentabelligi;
Pr - foyda;
Ao cf - joriy aktivlarning o'rtacha qiymati.
Kapital, aktivlarning o'rtacha qiymati balans ma'lumotlariga ko'ra davrning boshi va oxiridagi jami arifmetik o'rtacha sifatida aniqlanadi.
5. Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi. 8-formula bo'yicha aniqlanadi:

qaerda P in - Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi;
Pr - foyda;
Av - davrdagi asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning o'rtacha qiymati.
Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi mablag'lar tannarxining birligiga tushadigan foyda miqdori bilan o'lchanadigan, uzoq muddatli aktivlardan foydalanish samaradorligini aks ettiradi. Ushbu koeffitsient korxonaning barcha kapitalining rentabellik koeffitsienti bilan o'zaro bog'liqdir. Ikkinchisining pasayishi bilan asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning rentabelligini oshirish mobil aktivlarning haddan tashqari ko'payishini ko'rsatadi, bu ortiqcha zaxiralarning shakllanishi, omborlarda mahsulotning pasayishi sababli ortiqcha zaxiralanishi natijasida bo'lishi mumkin unga talab, debitorlik qarzlarining yoki pul mablag'larining haddan tashqari o'sishi.
Amalda, keltirilgan rentabellik ko'rsatkichlarining hammasi ham tez-tez emas, balki faqat asosiylari qo'llaniladi (1-jadval). 1-jadvalda keltirilgan ko'rsatkichlar dinamikada o'rganiladi va ularning o'zgarishi tendentsiyasi korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligi bo'yicha baholanadi.
Daromadlilikning asosiy ko'rsatkichlari. 1-jadval

Hisoblash usuli	Izohlar	Izoh
1. Sotishdan olingan daromad
	Pr - sotishdan olingan foyda V - sotishdan tushgan daromad	Mahsulot birligi uchun qancha foyda hisobga olinishini ko'rsatadi.
2. Kompaniyaning umumiy kapitalining rentabelligi
	Pr - ham yalpi foyda, ham sotishdan olinadigan foyda bo'lishi mumkin; B chorshanba - davrdagi o'rtacha qoldiq	Koeffitsient korxonaning barcha mulklaridan foydalanish samaradorligini ko'rsatadi. Koeffitsientning pasayishi mahsulotga bo'lgan talabning pasayishi oqibatidir.
3. Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi
	Av av - davr uchun uzoq muddatli aktivlarning o'rtacha qiymati	Asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko'rsatadi. Jamg'arma kapitalining rentabelligi pasayishi bilan koeffitsientning o'sishi mobil aktivlar mubolag'asini ko'rsatadi.
4. O'z kapitalidagi daromad
	K s - davrdagi qoldiq bo'yicha o'z mablag'lari manbalarining o'rtacha qiymati	O'z kapitalidan foydalanish samaradorligini ko'rsatadi. Koeffitsientning dinamikasi fond birjalarida aktsiyalar kotirovkalari darajasiga ta'sir qiladi.
5. Doimiy kapitalning rentabelligi
	K ik - davr uchun uzoq muddatli kreditlar va qarzlarning o'rtacha qiymati.	Korxonaga uzoq vaqt davomida kiritilgan investitsiya kapitalidan foydalanish samaradorligini ko'rsatadi.

Daromad ko'rsatkichlarini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish kerak:

· Daromadlilik to'g'ridan-to'g'ri tashkilotning strategiyasiga, aniqrog'i, ma'lum darajadagi foydani talab qiladigan biznesdagi tavakkalchilik darajasiga bog'liq. Xavf qancha yuqori bo'lsa, tashkilot shuncha ko'p foyda olishi kerak.
· Hisoblagich va maxrajni rentabellik ko'rsatkichlari bo'yicha baholash foyda kompaniyaning hisobot davridagi faoliyatining real natijasini aks ettirgani va bir necha yillar davomida shakllangan aktivlarning qiymati buxgalteriya hisobida aks etganligi sababli farq qiladi, bozordan farq qilishi mumkun.
. Savdo korxonalari rentabelligini oshirish yo'llari.
Savdo rentabelligini oshirishning asosiy usullari quyidagilar:
· Savdo o'sishi uchun zaxiralardan foydalanish;
· Sanoat bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqalarni kengaytirish;
· Tovar aylanmasi yo'nalishlarini qisqartirish;
· Belgilangan asosiy va qo'shimcha chegirmalarni etkazib beruvchilardan to'liq olish, moliya organlaridan qoplash;
· Tashkil etish va ixtisoslashtirishning yangi shakllarini joriy etish;
· Tarqatish xarajatlarini tejash, rejadan tashqari yo'qotishlarni bartaraf etish.
Ta'kidlanganidek, mablag'larning rentabelligini oshirish usullari yoki ularning manbalari quyidagi formuladan foydalanib aniqlanishi mumkin.
,
bu erda P cf - mablag'larning rentabelligi yoki ularning manbalari;
R p - sotishning rentabelligi
Cf haqida - mablag'lar aylanmasi yoki ularning manbalari.
Sotishning past rentabelligi bilan kapital va uning elementlari aylanishini tezlashtirishga intilish kerak. Shunga ko'ra, korxonaning u yoki bu sabab bilan aniqlangan past ishbilarmonlik faoliyati sotish rentabelligini oshirish bilan qoplanadi. Xo'jalik hisobini kuchaytirish, rentabellikni oshirish bo'yicha chora-tadbirlar rejalashtirish bo'limi va buxgalteriya xodimlari tomonidan ishlab chiqilgan. Ular keng muhokama qilinmoqda. Mas'ul shaxslar (qoida tariqasida, bosh buxgalterlar yoki ularning o'rinbosarlari, rejalashtirish-xo'jalik bo'limlari rahbarlari, katta iqtisodchilar) ishlab chiqilgan chora-tadbirlarning borishini kuzatishga qat'iy qaror qilishadi.
Mahsulotlarning rentabellik darajasini oshirish zaxiralarining asosiy manbalariga mahsulot sotishdan olinadigan foyda miqdorining oshishi (RP) va savdo mahsulot tannarxining pasayishi (P ↓ C) kiradi. Zaxiralarni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
bu erda PR - rentabellikning o'sishi uchun zaxira
R in - haqiqiy rentabellik
P f - haqiqiy foyda miqdori
RP - mahsulot sotishdan olinadigan foyda o'sishi uchun zaxira
VPP v - uning o'sishining aniqlangan zaxiralarini hisobga olgan holda mahsulotni sotishning mumkin bo'lgan hajmi
C i in - aniqlangan pasayish zaxiralarini hisobga olgan holda mahsulotlarning i turlari turlarining tannarxining mumkin bo'lgan darajasi
Z f - sotilgan mahsulotlar uchun xarajatlarning haqiqiy miqdori
Kapital rentabelligini oshirish zaxirasini quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
bu erda BP - bu balansning foydasi
BPP - foyda balansi miqdorini oshirish uchun zaxira
KL f - asosiy va aylanma mablag'larning haqiqiy o'rtacha yillik miqdori
P ↓ KL - uning aylanishini tezlashtirish orqali kapital miqdorini kamaytirish uchun zaxira
KL d - foydani oshirish uchun zaxiralarni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan asosiy va aylanma mablag'larning qo'shimcha miqdori.
Moliyaviy natijalarni tahlil qilish oxirida aniqlangan zaxiralarni va monitoring tizimini ishlab chiqish bo'yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqilishi kerak.