Toshkent davlat texnika unversiteti neft va gaz fakulteti


Download 0.91 Mb.
Pdf ko'rish
Sana24.12.2022
Hajmi0.91 Mb.
#1060942
Bog'liq
Elektor karataj



TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNVERSITETI NEFT VA
GAZ FAKULTETI
129-20 GURUH TALABASI
IBRAGIMOV ABRORNING
QUDUQLARDA GEOFIZIK TADQIQOTLAR FANIDAN
TAQDIMOT ISHI


Elektr karataj(fokuslanmagan
zondlar)







Reja:
1. Elektr karotaj usullari va ularni turkumlanishi
2. Elektr karotaj zondlari
3. Togʼ jinslarining elektr qarshiligi
4. Tuyuluvchi qarshilik usuli karotaji (KS)
5.Tog’ jinslarining tabiiy elektr maydoni
6.Xulosa


Elektr karotaj usullari va ularni
turkumlanishi


Karotaj tadqiqotlarining qoʼllanilish tarixida birinchi boʼlib elektr karotaj tuyuluvchi
qarshilik (KS) usulini qoʼllash orqali boshlangan boʼlsa, vaqt oʼtgan sari ularning turlari
ortib, tadqiqot radiusi va geologik masalalarni yechish ko’lami ortib bormoqda.
Quyidagi 1-rasmda elektr karotaj usullari guruhlangan boʼlib, bulardan tashqari yana
bir qancha usullar ham mavjud boʼlib, ushbu usullarning asosiy maqsadi togʼ
jinslarining qarshilik va tok oʼtqazish xususiyatlari boʼyicha geologik kesimni ajratish
va istiqbolliligini baholashda turli xil detal parametrlarni hisoblashdan iborat.
Elektr karotaj usullari asosan ikkita guruhga ajratiladi: elektr maydon va
elektromagnit maydon usullari. Elektr maydon usuli ham oʼz navbatida ikkita: tabiiy
maydon usuli va sunʼiy elektr maydon usullariga ajratiladi. Bu tadqiqotlar usullari har
xil boʼlishiga qaramasdan vazifasi yagona boʼlib hisoblanadi. Biz kern namunalarini
olmasdan turib, quduq kesimining haqiqiy fizik xususiyatlari boʼyicha aniq
maʼlumotlarga ega boʼlish orqali bir qancha vazifalarni yechishdan iborat boʼlib,
ushbu vazifalarni yechish maqsadida elektr karotaj tadqiqotlarida turli xil zondlardan
foydalaniladi.


Elektr karotaj usullari
1-rasm


Elektr karotaj zondlari

Zondlar haqida toʼxtalishdan oldin
zondning oʼzi haqida tushunchaga ega
boʼlishimiz lozim. Zond – bu silindr
shaklidagi turli xil diametrladagi
kattalikka ega boʼlgan bitta yoki bir
nechta elektrodli moslama. Eng oddiy
zondda karotaj kabeliga bitta, ikkita
yoki uchta qoʼrgʼoshindan ishlangan
elektrodlar mahkamlangan boʼladi.
Bunday zondlar burgʼilash eritmasi yoki
suv bilan toʼldirilgan quvurlar bilan
mahkamlanmagan (quvursiz)
quduqlarda oʼtkazish mumkin (masalan:
koronkali usulda burgʼilangan).
2-rasm. . Kompeksli quduq asbobi
KSP – 60.


Tuyuluvchi qarshilik usullari bilan karotaj oʼtkazganda, toʼrtta elektrodli zondlar ishlatiladi. А va B - tok
bilan taʼminlovchi elektrodlar, M va N - qabul qiluvchi elektrodlar ishlatiladi. Uchta elektrod karotajli
zondning ichiga joylashtirilgan va kabelga ulangan holda quduqning ichiga tushiriladi. Toʼrtinchi
elektrod esa, yer yuzasida quduqning ogʼziga yaqin joyda yerga tutashtiriladi. Barcha quduq asboblari
kabel tugash joyi (кабельный наконечник) poynakga ulanadi
2-rasmda tasvirlangan KSP - 60 zondi (ostki gradient zond) maʼdan konlaridagi
karotaj tadqiqotlarida qoʼllaniladi. KSP - 60 oʼzida gamma karotaj GK, tuyuluvchi
qarshilik KS, tabiiy maydon PS usulini bir vaqtning oʼzida quduq kesimi boʼylab
togʼ jinslarning uch xil petrofizik xususiyatlarining oʼzgarish grafiklarini olish orqali
va ularga asoslanib burgʼi quduq kesimini oʼrganish imkoniyatini beradi. KSP-60
zondi Kobra-M stansiyasida 3 tolali kabel bilan ishlash uchun moʼljallangan
bo’ladi. KSP – 60 asbobining baʼzi bir texnik xususiyatlari: Gamma nurlanish
dozalarini 0 dan 10000 mkR/soatgacha boʼlgan diapazonda qayd qilish
imkoniyatiga ega. Qayta hisoblash koeffissienti Ko, mkR/soat/0,01%U: 115+/-3;
Tuyuluvchi qarshilik KS togʼ jinslar qarshilik qiymatini – 0 – 1000 om·m gacha
diapazondagi qayd qiladi. Tabiiy maydon PS qayd qilish diapazoni -500 dan
+500 mv gacha. Quduq asbobiga oʼzgaruvchan tok 100 – 150 mА taʼminoti
BSK-051 yer usti apparaturasi orqali amalga oshiriladi Zondning uzunligi 160 sm,
asbobning ogʼirligi 14 kg ni tashkil qiladi. 11,0 mPa gidrostatik bosimgacha dosh
beradi. Elektr karotaj tadqiqotlarida oʼtqazishda ishlatiladigan zondlar ikki xil
turga gradient zond va potensial zondga ajratiladi


Ishlatish maqsadi bir xil boʼlgan elektrodlar juft elektrodlar deb ataladi. Masalan: А va B
elektrodlar maqsadi bir xil tok bilan taʼminlash hamda M va N elektrodlar maqsadi bir xil
qabul qilish. Ishlatish maqsadi har-xil boʼlgan elektrodlar toq elektrodlar deb ataladi.
Masalan: А va M, А va N yoki B va M, B va N ya’ni bunda elektrodlarning vazifasi ham
taʼminlash ham qabul qilish. Аgar juft bir maqsadli elektrodlarning orasidagi masofa toq
elektrodgacha boʼlgan masofadan kichik boʼlsa, bunday zondni gradient – zond deb
ataladi. Masalan, А 1,0 M 0,1 Nn zondda А elektroddan M elektrodgacha 1 m, M dan N
elektrodgacha 0,1 m masofa tashkil etadi. MN - juft elektrodlar, А va M elektrodlar – toq
elektrodlar. Ushbu zondlar yoki oʼzaro qoidasiga binoan M 1,0 А 0,1 B – gradient –
zondlar. Gradient zondda joylashuvchi juft elektrodlar toq elektrodga nisbatan pastda
joylashgan boʼlsa, bunday zond ostki gradient–zond deyiladi (6-rasm). Ostki gradient
zond qarshiligi yuqori boʼlgan qatlamlar ostki chegaralarini tuyuluvchi qarshilik - KS
diagrammalarida maksimum qiymatlari bilan ajratadi. Agar АВ juft elektrodlar (2.2-
rasmda tasvirlangani kabi) toq elektrod M gan nisbatan yuqorida joylashgan bo’lsa,
unda ustki gradient zond– deb ataladi.
3-rasmda tasvirlangan uch elektrodli ustki gradient zondda joylashgan А va B – bir
maqsadli, juft (taʼminlovchi) elektrodlar zondning tepa (M – toq elektrodga nisbatan)
qismida joylashgan, M – qabul qiluvchi elektrod juft elektrodlarga nisbatan pastda
joylashgan. 0 - GK, KS usullarda qabul qilish nuqtasi.


3-rasm
Аgar juft elektrodlarning orasidagi
masofa toq elektrodlar orasidagi
masofaga nisbatan bir necha marta
(5-10 barobar) katta boʼlsa, bunday
zond potentsial zond deb nomlanadi.
Uch elektrodli zond ishlatilganda
quduqqa tushirilgan bitta
taʼminlovchi va ikkita qabul qiluvchi
M va N yoki bitta qabul qiluvchi M va
ikkita tok taʼminlovchi А va B
elektrodlar yordamida solishtirma
qarshilik oʼlchanib, u quyidagi
formula boʼyicha hisoblanadi



SPEK asbobi – dielektrik materialdan boʼlgan tashqi
diametri 40 mm, qoʼrgʼoshinli А, B va M elektrodlar
oʼrnatilgan silindr koʼrinishidagi zond (9- rasm). Karotaj
KS (ostki gradient zond variantida) va PS usullari
kompleksi bir vaqtning oʼzida qolaversa bu usullarning
bittasini alohida oʼtqazishda qoʼllaniladi, yoki tok
karotaji TK quvurlar bilan mustahkamlanmagan
quduqlarda oʼtqaziladi. Аsbobga elektr toki BSK–051
yer usti aparaturasidan taʼminlanadi. SPEK asbobi togʼ
jinslarining solishtirma qarshilik qiymatining
oʼzgarishini 0 dan 1000 Om·m gacha diapazonda qayd
qilishga moʼljallangan, togʼ jinslarining oʼz oʼzidan hosil
boʼluvchi tabiiy potensialini –500 dan +500 mV gacha
boʼlgan oraliq diapazonida qayd qiladi.
4-rasm.Elektr karotaj quduq asbobi (SPEK)ning tuzulishi


Elektrokimyoviy xususiyat bilan tavsiflanuvchi elektr harakatlantiruvchi kuch
geologik sharoitlarda ion oʼtkazuvchanlik xususiyatini namoyon qiluvchi
jinslar mavjud holatlarda kuzatilib, qatlamlarda yaxshi elektr oʼtkazuvchanlik
xususiyatiga ega boʼlgan minerallar – pirit, xalkopirit, bornit, arsenopirit,
magnetit kabilar yigʼilmalari mavjud holatlarda qayd qilinadi. Ushbu
koʼrinishdagi maʼdanli tanalar aralashmasidan tabiiy galvanik element hosil
boʼladi. Bu holatning yuzaga kelish mexanizmi elektrokimyoviy qonuniyat
asosida yuzaga kelib, quyidagi tartibda amalga oshadi. Ion oʼtkazgich
muhitga joylashtirilgan elektron oʼtkazgich yuzasida, yaʼni turli xil
oʼtkazuvchanlik tabiatiga ega boʼlgan fazalar chegarasida qoʼsh elektr qavati
hosil boʼladi. Bu holat metal kristall panjarasidan musbat zaryadlangan
ionlarning, yaʼni kationlarning eritmaga oʼtishi orqali sodir boʼladi, yoki
kationlarning oʼtkazuvchi yuzasida choʼkishi, yoki bitta faza yuzasidan
ikkinchi faza yuzasiga ionlarning tanlab oʼtkazuvchanlik orqali
adsorbsiyalanishi orqali 55 amalga oshadi.
3. Togʼ jinslarining elektr qarshiligi



. Bu xosil boʼlgan qavat potensial qiymati ortishi bilan tavsiflanib, bu potensialning
qiymati va ishorasi potensialni aniqlovchi omillar – qoʼsh elektr qavati hosil boʼlishida
ishtirok etuvchi oʼtkazgichning, aralashish muhitining xususiyatlari, tarkibi va holati
kabilarga bogʼliq hisoblanadi. Ushbu koʼrinishda, atrof muhitga nisbatan elektron
oʼtkazuvchanlik xususiyatini yuzaga keltiruvchi potensial elektrod potensiali (MEP usuli
kuzatiladi) deb ataladi. Аsosiy potensialni aniqlovchi omillarga quyidagilar kiritiladi: a) yer
osti suvlarining kimyoviy tarkibi, shuningdek aralashma qatlamda aylanib yuruvchi suvlar
va maʼdanli tanalarni yuvib turuvchi suvlarning kimyoviy tarkibi; b) maʼdanli tanalarning
mineral tarkibi va tekstura – struktura xususiyatlari. Bu omillarning taʼsiri maʼlum fizik –
geografik sharoitlarda – jinslar va maʼdanlarning solishtirma qarshiligi, yer osti
suvlarining qatlamlarda aylanishi, yer osti suvlarining tanalar va maʼdanli minerallar bilan
taʼsirlashishi, natijada suv tarkibining oʼzgarishlari, bunda birinchi navbatda uning kislota
xususiyatlari va tarkibida oltingugurt va temir ionlari miqdorining oʼzgarishlari kabi
holatlarga bogʼliq ravishda yuzaga keladi. Geologik muhitda odatda potensial
qiymatining ortishi turli xil sohalarda qutblangan yuzalarda farqlanishlarga ega
hisoblanadi. Qutblanishga ega boʼlgan maʼdanli yigʼilmalar sharoitida potensial qiymatini
belgilab beruvchi omillar maʼdanli tananing turli xil qismlarida farqlanishlarga ega boʼlishi
tabiiy holat hisoblanadi. Bu holat maʼdan tanalarning hududiy taqsimlanish
xususiyatlariga yoki yer osti suvlarining kimyoviy tarkibidagi oʼzgarishlarga bogʼliq
holatda izohlanishi mumkin. Geologik sharoitlarda ikkinchi koʼrsatib oʼtilgan qiymat katta
ahamiyatga ega boʼlib, bu holat chuqur qatlamlarda kislorod miqdorining kamayishi bilan
ham bogʼliq hisoblanadi.



Sanab oʼtilgan barcha omillarning
birgalikdagi taʼsiri ostida tabiiy
sharoitlarda chuqur qatlamlarda
potensial qiymatining ortishi nisbatan
yuqori boʼlishiga olib keladi. Ushbu
koʼrinishda, maʼdanli yigʼilmalar
qatlamlarida aralashma jinslar bilan
birgalikda galvanik elementni yuzaga
keltiradi, bunda katod 56 sifatidagi qism
yigʼilmaning yuqorigi qismida joylashadi
va anod esa quyi sohasini egallaydi.
Elementning ichki zanjiri maʼdanli
tananing oʼzi hisoblanib, tashqi zanjiri
esa – aralashma jinslar qatlami
hisoblanadi. Ushbu koʼrinishda, jinslar va
ayniqsa maʼdanli tana juda yaxshi elektr
oʼtkazuvchanlik xususiyatini namoyon
qiladi, galvanik element elektrodlari
orasida yuzaga keluvchi elektr tokining
manbai ichki zanjir tarkibida erkin
elektronlar va tashqi tomonida esa ionlar
hisoblanadi.



Ma’lumki, galvanik elementdagi tashqi zanjirda mavjud bo’lgan tok elementning
elektr yurituvchi kuchi qiymatiga va zanjirning toʼliq qarshilik qiymatiga bogʼliq
hisoblanadi. Bunda toʼliq qarshilik qiymati zanjirning ichki va tashqi qismlari
qarshiliklari qiymatlari yigʼindisidan tashkil topgan. Muvofiq ravishda qutblangan
maʼdanli muhit sharoitida bu holat shuni anglatadiki, uning atrofida maydon
qanchalik jadal boʼlsa, potentsial ortishi farqlanishlari muhitning turli qismlari
oʼrtasida qanchalik yuqori boʼlsa, uning ichki qarshiligi qiymati shu darajada past
boʼladi. Koʼrib chiqilayotgan tabiiy elementning ichki qarshiligi qiymati
maʼdanning solishtirma qarshiligi qiymatiga 57 bogʼliq hisoblanadi, shuningdek
bu qiymat maʼdanli tana va eritma oʼrtasida elektr maydoni yuzaga kelishi
kuzatilsa, bu sohada amalga oshuvchi elektrokimyoviy reaksiyalar
xususiyatlariga ham bogʼliq boʼlishi qayd qilingan. Bu reaksiyalar mahsulotlari
anod va katod sohalarida yigʼilib, tabiiy elementning ichki qarshiligi qiymati
ortishiga olib keladi va oʼz navbatida tashqi muhitning elektr maydoni qiymati
susayishiga sabab boʼladi. Bu hodisa elektrokimyoda galvanik elementning
qutblanish hodisasi deb atalib, bu holatni qutblangan maʼdanli tanada tabiiy
elektr maydon hosil boʼlishi bilan chalkashtirmaslik kerak. Shunga bogʼliq
holatda hohlagan galvanik elementda, jumladan tabiiy galvanik elementda uning
depolyarizatsiyasi, yaʼni qayta qutblanish hodisasi amalga oshishining zaruriy
sharti – elektrokimyoviy reaksiya maxsulotlarini ajratish yoki yoʼqotishdan iborat
hisoblanadi.



Depolyarizatorlar sifatida birinchi oʼrinda yer osti suvlari bilan birgalikda kiruvchi
havo kislorodi, suv tarkibida mavjud boʼlgan temir ionlari turadi. Depolyarizatsiya
jarayonida shuningdek yer osti suvlari tarkibining elektrokimyoviy reaksiya
mahsulotlari taʼsirida suyulishi va oʼzgarishlari ham katta ahamiyatga ega
hisoblanadi. Yuqorida sanab oʼtilgan omillardan ayrimlari, masalan yer osti
suvlarining rejimi vaqt oʼtishi bilan oʼzgaradi, yaʼni unga bogʼliq boʼlgan tabiiy maydon
xususiyatlari ham oʼzgarishga uchraydi. Biroq, bu oʼzgarishlar juda sekin amalga
oshadi. Tabiiy maydonlar boʼyicha Ural va Kavkaz hududlarida ayrim minerallar
linzalari ustidagi takroriy kuzatishlarda bir necha yillar mobaynida maydon qiymatlari
deyarli oʼzgarmaganligi qayd qilingan. Tabiiy maydonning jadalligi kuzatilayotgan
sulfidli tanalarda turli xil foydali qazilma konlari hududlarida nisbatan keng
oraliqlarda tebranish qiymatlariga ega ekanligi qayd qilinadi, bu qiymatlar bir necha
oʼn millivoltdan bir necha yuz millivoltlargacha qiymatlarga egaligi aniqlangan. Tabiiy
elektr maydoni shuningdek, antratsit, grafit, uglerod tarkibli slanetslar qatlamlari va
grafitlashgan jinslar, elektron oʼtkazuvchanlik xususiyatini namoyon qiluvchi 58
jinslarda ham kuzatiladi. Bunda manfiy anomaliya qiymati koʼpincha yuzlab
millivoltlarni tashkil qilishi kuzatiladi



Tabiiy elektr maydoni shuningdek, yer osti
suvlarining gʼovakdor jinslar boʼylab filtrlanishi
davomida ham yuzaga kelishi mumkin. Аmaliy
jihatdan deyarli bu koʼrinishdagi maydon barcha
hududlarda qayd qilinib, barcha qatlamlarda
filtrlanish jarayoni amalga oshishi bilan bogʼliq
holatda izohlanadi. Biroq, odatda filtrlanish
jarayonida yuzaga keluvchi elektr yurituvchi kuch
qiymati sezilarsiz darajada boʼlib, unga bogʼliq
yuzaga keluvchi elektr maydoni qiymatlari ham
kuchsiz aks etadi. Faqat alohida holatlarda,
masalan balchiq choʼkindilar ustidan katta bosim
ostida otilib chiquvchi yer osti suvlari
manbalaridan yoki jadal tarzdagi yer osti drenaj
suvlar oqimlaridan ayrim hududlarda yuzaga
keluvchi filtrlanish taʼsirida hosil boʼluvchi elektr
maydoni qiymati sezilarli darajada yuqori boʼlishi
kuzatiladi, bu holatni kuzatish bir qator
gidrogeologik va muhandis - geologik vazifalar
yechimlarida foydalanish imkoniyatlari mavjudligi
qayd qilingan.



Аdsorbtsiya jarayoni natijasida kapillyar devorlarida bir xil ishorali ionlar yigʼilishi
kuzatiladi, bunda odatda nisbatan katta radiusga ega boʼlgan anionlar yigʼilib, eritma
chegaralarida va qattiq modda devorlarida qoʼsh holatdagi, harakatsiz qoplamada
manfiy zaryadlangan ionlar elektr qavatini yuzaga keltiradi, bunda uning tashqi qismi
adsorbsiyalangan va ichki qismi, yaʼni musbat zaryadlangan sohasi – oʼz navbatida
ikkita qismdan – harakatsiz qavat va harakatchan, kapillyar koʼndalang kesimi
boʼylab diffuziya asosida taqsimlanuvchi qismlardan tashkil topganligi kuzatiladi.
Natijada kapillyarda musbat zaryadli ionlar yuzaga kelishi manfiy zaryadlangan
ionlarga nisbatan ortadi va shu sababli kapillyarning chiqish sohasida musbat
zaryadli ionlar yigʼiladi, kirish qismida esa nisbatan ortiqcha manfiy zaryadlar
miqdoriy ortishi qayd qilinadi. Kapillyarning oxirgi qismi – B va boshlangʼich qismi –
А oʼrtasida potensiallar farqi yuzaga keladi, bu qiymat gidrostatik bosim susayishiga
toʼgʼri proporsional boʼlib, shuningdek suyuqlikning elektr oʼzgarmas, konstantalari
qiymatlariga ham bogʼliq hisoblanadi.


Kapillyar oxirlari oʼrtasidagi potensiallar farqi elektr tokini yuzaga keltirib, suyuqlik
oqimiga qarama–qarshi yoʼnalgan va kapillyar oxirlarida zaryadlarning
yigʼilishiga olib keladi. Gʼovakdor xususiyatga ega togʼ jinslari murakkab
kapillyarlar tizimi sifatida olib qaralganda, ularning har birining tarkibida yuqorida
tavsiflangan kabi jarayon amalga oshadi. Gʼovakdor qatlam orqali eritmaning
filtrlanishi davomida har bir alohida olingan kapillyar boʼylab yuzaga keluvchi
potensiallar elektrokinetik farqlanishlari umumiy tarzda suvli va aralashma
qavatlardagi umumiy elektr maydon qiymatlarini ifodalab beradi. Yuqori yoki past
oʼtkazuvchanlik xususiyatiga ega boʼlgan togʼ jinslari elektr maydon taʼsirida suv
aylanishlari sohalarida yer osti elektr tokini yuzaga keltirishi qayd qilingan.


Diffuzion maydon

Tabiiy maydon shuningdek, eritmalar gʼovaklarida yoki turli xil kontsentratsiyalardagi
bir xil tuzlar eritmalari oʼrtasida yoki turli xil tuzlar eritmalar orasida amalga oshuvchi
diffuziya jarayonlari natijasida ham yuzaga kelishi aniqlangan. Birinchi holatda turli
xil ishoraga ega boʼlgan ionlar elektrolit tarkibida farqlanishlarga ega boʼlib,
kontsentratsiyani tenglashtirish jarayoni davomida nisbatan harakatchan ionlarning
kam harakatchan ionlarga nisbatan ayrim sohalarda koʼproq yigʼilishlari amalga
oshadi va natijada bir xil ishorali ionlar bir tomonda, qarama-qarshi ishoraga ega
ionlar ikkinchi tomonda yigʼilib qolishi kuzatiladi. Ikkinchi holatda esa diffuziya
jarayoni natijasida ham ionlarning ajralishlari kuzatilib, eritma turli tomonlarida ion
harakatchanlik qiymatlari asosida qarama-qarshi ishorali ionlar yigʼilishi sodir boʼladi.
Ionlarning qayta taqsimlanishi esa elektr maydon yuzaga kelishiga sabab boʼladi.
Diffuziya jarayoni davomida yuzaga keluvchi potensiallar farqini quyidagi formula
yordamida ifodalash mumkin:


PS karotaj maʼlumotlarini interpretatsiyalash

Potensiallar usuli bilan PS diagrammalarida gilli jinslar roʼparasida musbat maksimum PS
anomaliyalari kuzatiladi; gʼovaklik singdiruvchan jinslar (qumlar, qumtoshlar, darzli
ohaktoshlar) – manfiy anomaliyalari bilan belgilanadi. Sulfidlar, antratsit, grafit qatlamlari
kuchli musbat va manfiy anomaliyalar bilan kuzatiladi. Zich qumtoshlar, ohaktoshlar,
otqindi jinslar kuchsiz anomaliyalar bilan kuzatiladi. 64 Quduqdagi burgʼilash eritmasi yoki
suv oqib ketgan joylar manfiy anomaliyalar bilan belgilanadi. Suv oqib keladigan joylar –
musbat anomaliyalar bilan belgilanadi. PS chiziqlarda nolli chiziq boʼlmaydi shu sababli,
PS diagrammalarida shartli nolli chiziqlar oʼtkazish mumkin: gillar «nolli» chiziq va
qumtoshlar «nolli» chiziq. Gillar «nolli» chiziq qalin bir jinsli gilli qatlamlar roʼparasidagi
«nolli» potensiallarining maksimal musbat qiymatlari boʼyicha oʼtkaziladi. Bu shartli chiziq
oʼng tamonda joylashadi. Qumtoshlar «nolli» chiziq maksimal manfiy potensiallar
qiymatlari boʼyicha oʼtkaziladi va u chap tomonda joylashadi. Аmalda koʼpincha gillar nolli
chizigʼi ishlatiladi. PS anomaliyalar boʼyicha qatlamlar qalinligi aniqlanadi. Аgar, qatlam
qalinligi 2-4 marta quduq diametridan katta boʼlsa (qalin qatlam), unda uning ustki qismi va
tagi roʼparasida PS anomaliyasi qatlam markaziga mos boʼlgan maksimal qiymatining
yarmiga teng boʼladi. PS potensialning gradienti diagrammalarida qalin qatlamning ustki va
ostki qismi aniq ekstremumlar bilan kuzatiladi. Yupqa qatlamlar ingichka ekstremumlar
bilan belgilanadi. PS karotaji geologik kesimni ajratishga va ularni qoʼshni quduqlarda
kuzatishga, yaxshi singdiruvchan qatlamlarni (qum, gʼovakli ohaktoshlar) va yomon
singdiruvchan qatlamlarni (gillar, gilli slanetslar), sulfidlarni, polimetallik maʼdanlarni,
koʼmirni (22-rasm), grafitni ajratishda hamda jinslar gʼovakligini va singdiruvchanligini
baholashda qoʼllaniladi


Tuyuluvchi qarshilik usuli karotaji
(KS)

Elektrik karotajning asosiy usuli. Tuyuluvchi qarshilik karotajida quduq atrofidagi jinslar
solishtirma elektrik qarshiliklari boʼyicha oʼrganiladi va ajratiladi. KS usulida burgʼi quduq
kesimidagi qatlamlarining elektr qarshiligi, shu qatlamning haqiqiy solishtirma
qarshiligidan farqlanadi. Chunki jinslarning haqiqiy qarshiligini oʼlchashga geologik va
texnologik sharoitlar (burg’ulash eritmasi va singish zonasi) taʼsir qiladi. Shu sababli
tuyuluvchi qarshilik usuli 51 deyiladi. Togʼ jinslarining haqiqiy qarshiligini oʼrganishda esa
BK, BKZ usullari qoʼllaniladi. Tuyuluvchi qashilik karotaji oʼtkazilganda taʼminlovchi
elektrodlarga past chastotali oʼzgaruvchan tok yuboriladi. Bunda bir vaqtda bir nechta
parametrlarni yozish va halaqit etuvchi elektr signallarni soʼndirishga imkon tugʼdiriladi.
Jinslarning tuyuluvchi qarshilik kuzatuvlariga har xil omil ko’p ta’sir etadi: qatlamning
qarshiligi singish zonasining va yuvulib ketgan zonaning qarshiliklari, qatlam atrofidagi
jinslar qarshiligi, burg’ilash eritmasining qarshiligi, qatlam qalinligi, quduqning va singish
zonasining diametrlari va o’lchov ishlarini olib boruvchi zondlarning uzunligi kiradi.
Tuyuluvchi qarshilik usullari bilan karotaj oʼtkazganda, toʼrtta elektrodli zondlar ishlatiladi.
АВ – (juft) tok bilan taʼminlovchi elektrodlar, MN – (juft) qabul qiluvchi elektrodlar
ishlatiladi. Uchta elektrod karotajli zondning ichiga joylashtirilgan va kabelga ulangan
holda quduqning ichiga tushiriladi. toʼrtinchi elektrod esa, Yer yuzasida quduqning ogʼziga
yaqin joyda yerga tutashtiriladi



Geologik kesimlarni tabaqalashda har xil fizik xossalarga ega boʼlgan jinslar
chegaralari kuzatilgan parametrlarning diagrammalaridagi oʼziga xos omillar bo’yicha
belgilanadi. KS karotaji dalillarini talqin qilishda togʼ jinslarining elektr qarshilik
xossalaridan toʼgʼri foydalanishni talab etadi. Tuyuluvchi qarshilik karotaji dalillarini
talqin qilishdan oldin karotaj tadqiqotlari oʼtkazilgan burgʼi qudugʼi joylashgan
hududning geologik tuzilishi stratigrafiyasi haqida dastlabki tushunchalarga ega
boʼlish lozim. KS usulida qoʼllaniluvchi gradient va potentsial zondlar bizga
qatlamlarning aniq chegarasi ajratishda muhim ahamiyat kasb etsa ularning
diagrammalarini toʼgʼri talqin qilish esa maʼlumotlar sifatini oshiradi. KS usulida
gradient zondlar qoʼllanilganda quduq kesimidagi elektr qarshiligi katta boʼlgan togʼ
jinslarini chegaralarini diagrammalarning maksimumi bilan ajratiladi. Potensial
zondlarning maksimumlari esa sferik shaklda bo’lib qatlam markaziga simmetrik
bo’ladi


Tog’ jinslarining tabiiy elektr
maydoni

Elektrokimyoviy xususiyat bilan tavsiflanuvchi elektr harakatlantiruvchi kuch
geologik sharoitlarda ion oʼtkazuvchanlik xususiyatini namoyon qiluvchi jinslar
mavjud holatlarda kuzatilib, qatlamlarda yaxshi elektr oʼtkazuvchanlik
xususiyatiga ega boʼlgan minerallar – pirit, xalkopirit, bornit, arsenopirit,
magnetit kabilar yigʼilmalari mavjud holatlarda qayd qilinadi. Ushbu koʼrinishdagi
maʼdanli tanalar aralashmasidan tabiiy galvanik element hosil boʼladi. Bu
holatning yuzaga kelish mexanizmi elektrokimyoviy qonuniyat asosida yuzaga
kelib, quyidagi tartibda amalga oshadi. Ion oʼtkazgich muhitga joylashtirilgan
elektron oʼtkazgich yuzasida, yaʼni turli xil oʼtkazuvchanlik tabiatiga ega boʼlgan
fazalar chegarasida qoʼsh elektr qavati hosil boʼladi. Bu holat metal kristall
panjarasidan musbat zaryadlangan ionlarning, yaʼni kationlarning eritmaga oʼtishi
orqali sodir boʼladi, yoki kationlarning oʼtkazuvchi yuzasida choʼkishi, yoki bitta
faza yuzasidan ikkinchi faza yuzasiga ionla amalga oshadi. Bu xosil boʼlgan
qavat potensial qiymati ortishi bilan tavsiflanib, bu potensialning qiymati va
ishorasi potensialni aniqlovchi omillar – qoʼsh elektr qavati hosil boʼlishida
ishtirok etuvchi oʼtkazgichning, aralashish muhitining xususiyatlari, tarkibi va
holati kabilarga bogʼliq hisoblanadi. Ushbu koʼrinishda, atrof muhitga nisbatan
elektron oʼtkazuvchanlik xususiyatini yuzaga keltiruvchi potensial elektrod
potensiali (MEP usuli kuzatiladi) deb ataladirning tanlab oʼtkazuvchanlik orqali
adsorbsiyalanishi orqali



Geologik muhitda odatda potensial qiymatining ortishi turli xil sohalarda qutblangan
yuzalarda farqlanishlarga ega hisoblanadi. Qutblanishga ega boʼlgan maʼdanli
yigʼilmalar sharoitida potensial qiymatini belgilab beruvchi omillar maʼdanli tananing
turli xil qismlarida farqlanishlarga ega boʼlishi tabiiy holat hisoblanadi. Bu holat
maʼdan tanalarning hududiy taqsimlanish xususiyatlariga yoki yer osti suvlarining
kimyoviy tarkibidagi oʼzgarishlarga bogʼliq holatda izohlanishi mumkin. Geologik
sharoitlarda ikkinchi koʼrsatib oʼtilgan qiymat katta ahamiyatga ega boʼlib, bu holat
chuqur qatlamlarda kislorod miqdorining kamayishi bilan ham bogʼliq hisoblanadi.
Sanab oʼtilgan barcha omillarning birgalikdagi taʼsiri ostida tabiiy sharoitlarda chuqur
qatlamlarda potensial qiymatining ortishi nisbatan yuqori boʼlishiga olib keladi.
Ushbu koʼrinishda, maʼdanli yigʼilmalar qatlamlarida aralashma jinslar bilan
birgalikda galvanik elementni yuzaga keltiradi, bunda katod sifatidagi qism
yigʼilmaning yuqorigi qismida joylashadi va anod esa quyi sohasini egallaydi.
Elementning ichki zanjiri maʼdanli tananing oʼzi hisoblanib, tashqi zanjiri esa –
aralashma jinslar qatlami hisoblanadi. Ushbu koʼrinishda, jinslar va ayniqsa maʼdanli
tana juda yaxshi elektr oʼtkazuvchanlik xususiyatini namoyon qiladi, galvanik element
elektrodlari orasida yuzaga keluvchi elektr tokining manbai ichki zanjir tarkibida erkin
elektronlar va tashqi tomonida esa ionlar hisoblanadi.


Xulosa:

Men bu mavzudan shu ma‘lumotlarni
o‘rgandimki elektron karotaj usullari va ularni
turkumlarinishini o‘rgandik. Shu jumladan
eloktron karotaj 2 turga bo‘linadi.Ular elektron
maydon va elektromagnit maydon. Ularni
o‘rganishimizdan maqsad burg‘u quduqlarini
o‘tqazmasdan turob qatlamin o‘rganishni eng
hamyonbob usuli ekanligini bilib oldim.


E’tiboringiz uchun rahmat

Download 0.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling