Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o


Download 43.03 Kb.
Pdf ko'rish
bet14/41
Sana30.09.2017
Hajmi43.03 Kb.
#16852
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   41

Nazorat savollari 
 
1.
 
Barg qanday vazifani bajaradi? 
2.
 
Barg qismlari va ularning morfologik tuzilishi qanday? 
3.
 
Qanday turini o‘zgartirgan barglarni bilasiz? 
4.
 
Bargning ichki tuzilishi necha xil bo‘ladi? 
5.
 
To‘liq barg to‘liqsiz bargdan nima bilan farq qiladi. 
6.
 
Barglarning morfologik tuzilishi. 
7.
 
Oddiy barg formalari (misol) 
8.
 
Murakkab barg formalariga (misol) 
9.
 
Barg qirralari xilma-xilligi. 
10.
 
Barg plastinkasining qirqilishiga qarab xillari. 
11.
 
Barg plastinkasining tomirlanishi. 
12.
 
Barglarning katta-kichikligi va yashovchanligi. 
13.
 
Barglarning novdalarda  joylanish xillari 
  
 
 
 
Foydalaniladigan  asosiy  darsliklar  va  o‘quv   
qo‘llanmalar  ro‘yxati 
 
1.
 
Яковлев Г. П., Челомбитько В.A. Ботаника. – M.: “Высшая школа” ,  2001.-230 c. 
2.
 
Mustafaev  S.M., Ahmedov O‘.A.  Botanika. – T.: O‘zbekiston, 2005.- 435 b. 
3.
 
Mustafaev    S.M.,  Ahmedov  O‘.A.,    Samatova    SH.    O‘simliklar    sistematikasidan  
amaliy  mashg‘ulotlar. – T.:  “YUNAKS-PRINT” MCHJ  bosmaxonasi, 2007.- 127 b. 
4.
 
Ahmedov  O‘.A.,  Yulchieva  M.T. Botanika  fanidan  elaktron  darslik.-T.: 2008. 
5.
 
Pharmaceutikal Botany, a Text-Books for students of pharmacy and science. Published 
by forgotten books, 2013. –15 р. 
6.
 
V. Ch. Evans   Farmakognoziya. –Xalqaro nashr: Edinburg,  London Nyu– York, 
Filadelfiya,  Sidney, Toronto (16 nashr).- Saunders Elsevier Limited, 2009. 

99 
 
7.
 
Hamidov A.,  Nabiev M.M. “O‘zbekiston  o‘simliklarini  aniqlagichi”.-T.: 1987.-235 b. 
8.
 
Васильев    A.E.    “Морфология,  анатомия    растений”.  –  M.:  Изд-вo    “Высшая 
школа”, 1988. -435 c. 
9.
 
Xolmatov  X.X.,  Karimova    S.U.,  Ahmedov    O‘.A.  va    boshqalar.    Dorivor  
o‘simliklarning    lotincha-o‘zbekcha-ruscha-arabcha    va    forscha-tojikcha    lug‘ati.-T.: 
X.F.  “Nizim”  bosmaxonasi,  2004. – 239 b. 
10.
 
Березовская    T.П.,  Дмитрук    С.E.,  Гришина      Е.И.,    Белоусов    M.В.    Основы 
фармацевтической ботаники. – Toмск:  Печатная мануфактура,  2004.-294 с. 
11.
 
Xolmatov    X.X.,    Ahmedov    O‘.  A.  Farmakognoziya.  1-2  qism.  –  T.:  “Ibn    Sino”  
nashiryoti, 2007.- 806 b. 
 
 
Ma’ruza - 7 
 
 
Bargdagi fizologik protsesslar. O‘simliklarning ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi 
 
Ma’ruzaning  maqsadi:Bargdagi  assimilyatsiya,  dissimlyatsiya  va  transpiratsiya 
protsesslari,ularning ahamiyati. 
 
Reja  
 
1.Bargdagi assimilyatsiya protsessi. 
2.Bargdagi dissimilyatsiya protsessi. 
3.Bargdagi transpiratsiya protsessi. 
4.Bargdagi fiziologik protsesslar ahamiyati. 
5.O‘simliklarni ko‘payishi va rivojlanishi. 
 
Tayanch iboralar: O‘simlik  fiziologiyasi:  fotosintez.  Fotosintezning  ochilish  tarixi.  Pristli 
tajribasi.  YAn  Ingixauz  ishlari.  Fotosintez  haqida  zamonaviy  tushuncha.  Xlorofill  tarkibi, 
tuzilishi, yorug‘lik spektorining hosil bo‘lishi.  
Xlorofill,  karotin  va  boshqa  pigmentlarni 
fotosintezda  ishtirok  etishi.  Fotosintezni  2  fazasi:  yorug‘lik  va  qorong‘ulikda  bo‘ladigan 
jarayonlar. Tashqi ta’surotni fotosintez jarayoniga ta’siri. 
 
O‘simliklarni nafas olishi.  O‘simliklar hayotida nafas  olishning ahamiyati va umumiy 
xususiyatlari.  Nafas  olishda  ishtirok  etadigan  fermentlar  va  kimyoviy  jarayon.  Nafas  olishni 
ichki va tashqi sharoitga bog‘liqligi.  
 
BARGNING ASOSIY VAZIFALARI 
Assimilyatsiya.Dissimilyatsiya.Traspiratsiya
               1771  yili  ingliz  olimi  Pristli  havoda  O
2
  borligini  aniqlaydi.  Pristli  o‘simliklar 
tomonidan  CO
2
  o‘zlashtirilishi  masalasini  tekshiradi.  Havo  tarkibida  CO
2
    ning  miqdori 
0,03%.Ammo Pristli qaysi vaqtda o‘simliklar CO
2
 ni yutishini aniklay olmaydi.Uning shogirdi 
Gollandiya  olimi  YAn  Ingengauz  1779-yilda  o‘simliklar  CO
2
  kunduzgi  quyosh  bor  vaqtida 
yutilishini aniqladi.  Bulardan keyin  SHvetsariya  olimlari Senebe, Sossyur quyosh  bor vaqtida 
havoda  CO
2
  kamayib  O
2
  ko‘payishini  ,rus  olimi  Vinogradov  CO

o‘simlik hujayrasida O
2
  va 
karbonga  parchalanib,  havoga  chiqib  ketishini  payqaydi.1860-yili  nemis  olimi  Saks 
o‘simliklarning  hujayrasida  CO
2
  ning  suv  bilan  qo‘shilishidan  kraxmal  (C
6
H
12
O
5
)
n
  hosil 
bo‘lganligini  aniqladi.  Kraxmal  hosil  bo‘lishi  quyosh  nuriga  bog‘liq  bo‘lgani  uchun,  bu 
protsess "fotosintez" deb ham ataladi.
14
 
                                                             
14
.
 Яковлев Г. П., Челомбитько В.A. Ботаника. – M.: “Высшая школа” ,  2001.-230 
c. 

100 
 
Quyosh  nurining  ahamiyatini  K.ATimiryazov  aniqladi.  Timiryazovning  ko‘rsatishicha 
o‘simlik quyosh nurining 75% ini yutadi. Qolgan 25% i o‘simlik organidan yutilmasdan o‘tib 
ketadi.  YUtilgan  75%  nurning  1-5%  i  fotosintezda  ishtirok  etadi.  Ba’zan  10%  ga  yaqini 
o‘simliklar  tomonidan  sun’iy  bug‘lantirishga  sarf  bo‘ladi.  Timiryazov  xlorofillning  spektrini 
aniqladi.  YA’ni quyosh  spektri  7 ta nurdan iborat  bo‘lsa, xlorofill  3 tasini  yutadi.Timiryazev 
ko‘rsatishicha  xlorofill  quyoshning  B  bilan  C  orasidagi  qizil  nurni,  ko‘k  va  binafsha  nurini 
ko‘p yutadi. O‘simliklarning bir yildagi fotosintezi uchun 162 tirillion kkal issiqlik sarf bo‘ladi. 
Rus olimi Vinogradov fotosintez protsessida CO
2
 emas, balki H
2
O parchalanishini isbotladi. U 
H
2
O  karbon  bilan  birikadi  O
2
  esa  havoga  chiqib  ketadi  deb,  hisoblaydi.  YA’ni  u  Timiryazev 
kursatgan fikrni tasdiqlaydi. 
CO
2
 + H
2
O → CHOH + O

 
CO
2
  ildiz  orqali  olingan  suv  bilan  birikib,chumoli  aldegid  hosil  qiladi.  Ortiqcha  O
2
 
havoga chiqib ketadi. CHOH ning 6 molekulasi xlorofill donalarida birikib , 1 molekula shakar 
hosil bo‘ladi ( C
6
H
12
O
6
 ). 
Rus  olimi  Butlerov  laboratoriyada  chumoli  aldegid  CHOH  dan  glyukoza  C
6
H
12
O

olgan, 1 molekula shakar hosil bo‘lishi uchun 674 kkal quyosh energiyasi sarf bo‘ladi.  
Assimilyatsiya protsessining formulasini quyidagicha yoziladi. 
 
6CO
2
 + 6H
2
O —674kkal→ C
6
H
12
O
6
 +6O

 
Ko‘pchilik  o‘simliklarda shakar darhol xlorofill donalari ichida kraxmalga aylanadi. 
 
C
6
H
12
O
6
 + H
2
O —diastaza→ (C
6
H
12
O
5
)

 
Shakarning 
kraxmalga 
aylanishi 
diastaza 
fermenti 
ta’sirida 
bo‘ladi.   Kraxmal   ba’zi       o‘simliklarda lolagullilar 
 oilasiga
 
kiruvchi  o‘simliklarda  (lola,  piyoz,  sarimsoq  piyoz)da  bo‘lmaydi.  Bu  o‘simliklarda 
oziqli modda sifatida ikkilamchi shakar va kraxmal to‘planadi.    Birlamchi 
shakar va 
kraxmal  qisman  sarflanadi,  qisman  oziqli  modda  sifatida  to‘planadi.  Oziqli  modda      sifatida   
to‘plangan   shakar   va   kraxmal   "ikkilamchi" deyiladi. Fotosintez jarayoni natijasida barcha 
tirik  organizmlar  uchun  zarur  bo‘lgan  organik  moddalar  hosil  bo‘ladi.  Olimlarning 
hisoblashlaricha Er sharidagi barcha yashil o‘simliklar har yili 2 mlrd. t azot, 6 mlrd. t fosforni 
o‘zlashtirib  170  mlrd.  t  uglerod  hosil  qiladi.  Bunda  500  mlrd.  t  suvni  parlatib,  400  mlrd.  t 
organik moddalar hosil qiladi va 460 mlrd. t kislorod ajratib chiqaradi.Nafas olish barg uchun 
asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Bu jarayon natijasida murakkab organik moddalar kislorod 
ishtirokida  suv  va  karbonat  angidridga  parchalanadi.  Parchalanish  natijasida  hosil  bo‘lgan 
energiya organizmlar tomonidan foydalaniladi. 
DISSIMILYATSIYA (nafas olish) 
 
O‘simliklar hayvon va odamlarga o‘xshash havodan O
2
 yutib CO
2
 chiqaradi. O
2
 achitish 
xususiyatiga  ega,  yonishga  yordam  beradi.  O
2
  ta’sirida  oziqli  moddalar  tuzilgan  qismlarga 
parchalanadi.  Natijada  oziqli  moddalar  tarkibidagi  yashirin  potensial  energiya  ajralib  chiqadi, 
ya’ni  kinetik  energiyaga  aylanadi.  Kinetik  energiya  hisobiga  organizm  yashaydi,  o‘sadi  va 
taraqqiy etadi. Nafas olish protsessini mohiyatini akademik Palladin va professor Kostichevlar 
tekshirishgan. O‘simliklarning  yosh va o‘suvchi  organlarining nafas olishi odamlarning nafas 
olishi  bilan  barobar,  ba’zan  undan  ortiq  bo‘ladi.  Masalan,  nafas  olish  protsessida  o‘z 
og‘irligidan  1-2%  yo‘qotadi.  Unib  chiqmoqchi  bo‘lgan  urug‘lar  ham  shuncha  og‘irligini 
yo‘qotadi.  Xamirturish  zamburug‘ining  nafas  olishi  odamlarga  nisbatan  6  marta, 
                                                                                                                                                                                                 
 
 

101 
 
bakteriyalarniki  200  martadan  ko‘p.  Nafas  olish  protsessiga  havodagi  O
2
  va  H
2
O  larning 
miqdoriga bog‘liq. 
  Harorat  10°ga  ko‘tarilsa  o‘simliklarning  nafas  olishi  2  marta  kuchayadi.  Ammo  bu 
kuchayishi 40°-50°gacha boradi. 50° darajadan yuqorida nafas olish protsessi susayadi. Ba’zi 
o‘simliklar qishda nafas olishni davom ettiradi. Masalan: lishayniklar 10°da ham nafas oladi. 
Daraxtlarning kurtaklari hamda archa va qaragayning ignasimon barglari 20°-25°da ham nafas 
olishni davom ettiradi. Urug‘lar quruqlikda juda sust nafas oladi. CHunki uning tarkibida 10-
15% H
2
O  bor. Una boshlagan urug‘larda nafas olish 10.000 marta kuchayadi.Una boshlagan 
urug‘larda 30% H
2
O bor. Nafas olish o‘simliklarning  yoshiga ham  bog‘liq. Nafas olish  yosh 
organda  tez,  qari  organda  sustroq  bo‘ladi.  Ba’zi  o‘simliklar  masalan,  ba’zi  bakteriya  va 
zamburug‘lar  O
2
  siz  ham  yashay  oladi.  O
2
  bilan  yashovchi  o‘simliklar  aerob  o‘simliklar  
deyiladi.  Kislorodsiz  yashovchilarni  anaerob  o‘simliklar    deyiladi.  O
2
  bilan  nafas  olishi 
oksidaza  fermenti,  kislorodsiz  nafas  olish  esa  zimaza  fermenti  ta’sirida  bo‘ladi.  YA’ni  aerob 
o‘simliklar  oksidaza  fermenti  ishtirokida,  anaerob  o‘simliklar    zimaza  fermenti  ishtirokida 
nafas oladi. 
  Aerob O
2
 bilan nafas olishning reaktsiyasi: 
S
b
 N
12
 O
b
  +6O
2
 —oksidaza→ SO
2
 + 6 N
2
 O + 674 kkal. 
  Anaerob O
2
siz nafas olish reaktsiyasi: 
S
b
 N 12 O
b
  —zimaza→2SO
2
 + 2S
2
 N
5
 ON + 25 kkal. 
  O
2
  bilan   nafas   olishda   oziqli   modda  to‘liq   parchalanadi. SHuning uchun ham 1g 
molekula shakar hosil bo‘lishida ketgan energiyaning hammasi ajralib chiqadi. 
  O
2
  siz  nafas  olishda  oziqli  modda  qisman  parchalanadi.  SHakar  etil  spirtiga  aylanadi. 
SHuning uchun energiya qisman (25 kkal) ajraladi. Energiya spirt tarkibida qoladi. 
  Assimilyatsion  va  dissimilyatsion  protsessining  qarama-qarshiligi  quyidagilardan 
iborat: 
  1.Assimilyatsiyada  o‘simliklar  CO
2
yutib,  O
2
ni  chik,aradi.  Dissimilyatsiyada  usimliklar 
O
2
ni  yutib, CO
2
ni chiqaradi. 2.Assimilyatsiyada oddiy   anorganik   moddalardan   murakkab 
organik moddalar tuziladi. 
  Dissimilyatsiyada    esa  murakkab          organik    moddalar    anorganik  moddalarga 
parchalanadi.  
  3.Assimilyatsiya  natijasida  organizm  og‘irlashadi.  Dissimilyatsiya  natijasida  organizm 
engillashadi.  
  4.Assimilyatsiya  faqat  xlorofill  bor  hujayralarda  bo‘ladi.  Dissimilyatsiya  protsessi 
hamma tirik hujayralarda bo‘ladi. 5.Assimilyatsiya faqat quyosh bor vaqtda, dissimilyatsiya esa 
hamma vaqtda bo‘lib turadi. 
  6.Assimilyatsiyada energiya to‘planadi. Dissimlyatsiyada energiya sarflanadi.  
  Bu  qarama-qarshi  protsesslar  har  bir  organizmda  bo‘lib  turadi.  Ularning  birligi  ham  
bor.  Birligi    shundan    iboratki,  tirik  organizmning    yashashi,  o‘sishi,  taraqqiy  etishidir.  Bu  2 
protsess to‘xtasa, organizm halok bo‘ladi. 
 
TRANSPIRATSIYA (Suv bug‘latish)  
 
O‘simliklar  suvni  erdan  juda  ko‘p  miqdorda  oladi.  Ammo  olingan  suvlarning  99,8%ini 
havoga bug‘latib chiqaradi. Faqat 0,2% o‘simlik hujayrasida qoladi. 
O‘simliklar  tezda  ayniqsa  tun  vaqtida  suvni  ko‘p  bug‘latadi.  Buning  natijasida 
o‘simliklarning harorati 1°-4°-6° pasayadi. Natijada o‘simliklar o‘zini issiqdan saqlab qoladi. 
Bir tup suli hayoti davomida 6,8 kg suv parlatadi. 
  Jo‘xori 150kg, kungaboqar 200 kg, 1 ga erdagi suli 3.200000 kg (3200 tonna) suv parlatadi.
15
  
                                                             
1.
 
15
 Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Современная ботаника. Т. 1-2. – М.: «Мир», 
1990. 
 

102 
 
   
 
O‘simliklarni ko‘payishi. O‘sishi va uning qonuniyatlari. 
 
1.O‘simliklarni ko‘payishi.  
2.O‘simliklarni vegetativ ko‘payishi. 
3.Tabiiy vegetativ ko‘payish.  
4.Ildizpoya, tuganak poya, piyozboshi va boshqalar - maxsus 
organlar orqali ko‘payish. 
5.Su’niy vegetativ ko‘payish - qalamcha qilish, payvandlash. 
Michurin ishlari.  
6.Jinssiz ko‘payish va uning xarakteristikasi.  
7.Jinsli  ko‘payish. Gameta va zigota. Izogamiya. Geterogamiya. Oogamiya.  
8.Jinssiz va jinsli ko‘payishning gallanishi.  
9.O‘simliklarni  o‘sishi.  Ichki  va  tashqi  faktorlarni  ta’siri.  O‘stiruvchi  moddalar.  O‘stiruvchi 
harakatlar.  
-geotropizm 
-fototropizm 
-magnitotropizm. 
O‘simliklarni ko‘payishi. 
O‘simliklar jinsli, jinssiz  va vegetativ yo‘llar bilan ko‘payadi. 
Vegetativ ko‘payish ikkiga bo‘linadi: 
1.Tabiiy vegetativ ko‘payish (ildiz poya, tuganak poya, piyozcha) 
2.Sun’iy vegetativ ko‘payish  (qalamcha, parxesh, payvandlash). 
  O‘simliklarni  ko‘payishini    CH.Davrin      tekshirgan,  keyinchalik  N.I.Vavilov      tomonidan 
o‘rganilgan.  O‘simliklarni ko‘payishi     uzoq,  evolyutsion yo‘lni bosib o‘tgan va natijada 
maxsus ko‘paytiruvchi organlar paydo bo‘lgan. 
Ildizpoya yordamida ko‘payshi.  
-Banan, bambuk, shakarqamish, iris, reven, landish, yalpiz, sparja va boshqalar. Bo‘yimodaron, 
dala qirqbo‘g‘imini ildizpoyasi  10-15sm, saxamil grechixasiniki 150-300sm. 
Tuganak poya orqali ko‘paiyishi.  
Kelib chiqishiga ko‘ra tugunak  
1)tuganak poya (kartoshka, begoniya, siklamen ernok) va  
2)ildiz tuganagi (georgina ildiz tuganagi) bo‘ladi.  
Tuganak poyada ko‘zchalari bo‘ladi. Ildiz tuganagida zapas oziqa moddalar bo‘ladi. Vegetativ 
ko‘payishda ildiz tuganagini ildiz bo‘yinchasida kurtaklar hosil qilib ko‘payadi. 
Piyozboshi bilan ko‘payish. 
Piyozboshi - poya metamorfozidir. 
-lola 
-liliya 
-sarimsoq piyoz 
-narsiss 
Sudralib o‘suvchi poya orqali ko‘payish.  
-qulupnay  
-barvinok(vinka)  
-malina  
-ejevika. 
Maxsus organlarsiz vegetativ kupayish.  
-qalamcha  
-parxesh 
Parxesh qilib ko‘paytirish. 

103 
 
-siren  
-buldonesh  
-atirgul 
Qalamcha qilib ko‘paytirish. 
-poya  
-ildiz  
-barg 
Payvand
Payvand tag 
Payvandust. 
 
 
 
Vegetativ ko‘payish: 
A-tog‘ olmasining ildizlar yordamida ko‘payishi; B- qulupnayda yashil novda-gajaklar orqali 
ko‘payish; V-krijovnikni parxish usulida ko‘paytirish. 
 
 

104 
 
 
Payvandlashning turlari: 
1-kopulirovka; 2-yorma payvand; 3-okulirovka (kurtak payvand); a-payvandust; b-payvandtag. 
 
I.V.Michurin metodlari. 
1.Yangi yaxshi sort mevali daraxtlarni etishtirish.  
2.Janubdan shimolga ko‘chirish. 
 
O‘simliklarni o‘sish qonuniyatlari.  
 
Poya va ildiz uchki qismi bilan o‘sadi.  
Barg asos qismi bilan o‘sadi. 
Poya va ildiz hamma hayotiy davrda o‘sadi, barglari ma’lum bir o‘lchamgacha o‘sadi. O‘sish 
zonasi: -ildizda-1sm  
                                                             -poyada- 10sm 
                                                             -havo ildizlarida-8-10 sm.  
Qirqquloqsimonlilardan o‘rmon qirqqulog‘ini   bargi   poya kabi uchi bilan o‘sadi. Eniga o‘sish 
kambiy yordamida bo‘ladi. 
 
Jinssiz ko‘payish 
Bakteriya,  suv  o‘tlari,  zamburug‘lar,  lishayniklar  hujayrani  bo‘linishi  yoki  sporasi  bilan 
ko‘payadi. 
 
O‘simliklarni o‘sishiga ichki va tashqi faktorlar ta’sir qiladi: 
1.Temperaturani o‘sishga ta’siri 
 -minimum  
-optimum  
-maksimum. 
 
 
 

105 
 
 
Ba’zi o‘simliklar uchun o‘sish tenperaturalari 
O‘simlik 
Minimum 
temperatura 
Optimum 
temperatura 
Maksimum 
temperatura 
Bug‘doy 
0-5° 
25-31° 
31-37° 
Jo‘xori 
5-10° 
37-44° 
44-50° 
Qovoq 
10-15° 
37-44 ° 
44-50 °. 
Qovun 
15-18° 
31-37° 
44-50° 
 
O‘simliklarni o‘sishiga yorug‘likni ta’siri : 
Daraxtlar: yorug‘likni kam sevadi (el, pixta, tis, buk, lipa)  
                 yorug‘likni sevuvchi:(qarag‘ay, akatsiya, qayin). 
Namlikni o‘sishga ta’siri. 
Protoplazmani suvga to‘yinishi.  
Kislorodni o‘sishga ta’siri. 
Hamma yuksak o‘simliklar kislorod bilan hayot kechiradi. Qanchalik tez o‘ssa shunchalik ko‘p 
kislorod kerak. 
Fitogarmonlarni o‘sishga ta’siri. 
4 gruppa fitogarmonlar ma’lum 
-auksinlar, 
-gibberlinlar, 
-kininlar,  
-ingibitorlar. 
(abetsizovaya kislota, kumarinlar).  
Jinsiy  ko‘payish  2ta  hujayra-gametalarning  qo‘shilishi  orqali  sodir  bo‘ladi.  Bu 
hujayralarning  tashqi  ko‘rinishi  bir-biriga  o‘xshasa  ham  ichki  tuzilishi  o‘xshamaydi.  Bu 
hujayralarning  birini  erkak  gameta,  ikkinchisini  urg‘ochi  gameta  deyiladi.  Ularning 
qo‘shilishidan zigota hosil bo‘ladi. Zigota yangi o‘simlikning dastlabki rivojlanish xususiyatiga 
ega bo‘lgan hujayradir. U o‘zida ikki organizmning gametalarining qo‘shilishi natijasida olgan 
irsiy belgilarini saqlab qoladi va kelgusida namoyon qiladi. SHu bilan birga yangi belgilar ham 
paydo  qilishi  mumkin.  Jinsiy  ko‘payishda  organizm  yangilanadi  va  asta  sekin  sharoitga 
moslasha boradi.  Jinsiy  ko‘payish ko‘pchilik  tuban va  yuksak o‘simliklarda bo‘ladi.  Ayniqsa 
suv  o‘tlaridan  qizil  va  ko‘k  yashil  suv  o‘tlarida  ham  bu  xildagi  ko‘payishni  ko‘rishimiz 
mumkin.  Jinsiy  ko‘payish  qo‘shiluvchi  hujayralarning  ko‘rinishlariga  qarab  3  turda,  ya’ni 
izogamiya, oogamiya va geterogamiya ko‘rinishda sodir bo‘ladi. 
Izogamiyada morfologik bir xil, lekin fiziologik har xil hujayralar- gametalar qo‘shiladi, 
populyatsiyalanadi.  Ulardan  biri  erkak,  ikkinchisi  esa  urg‘ochi  gameta  hisoblanadi.  Ma’lum 
vaqt o‘tgandan so‘ng shu zigotadan yangi o‘simlik o‘sib chiqadi. Ulotrikslarda kuzatiladi. 
Geterogamiyada  morfologik  va  fiziologik  har  xil  gametalar  qo‘shiladi.  Bunda  urg‘ochi 
gameta yirikroq bo‘lib kamroq harakat qiladi. Erkak gameta buning aksi bo‘ladi. 
Oogamiyada  kupayishda  urg‘ochi  gameta  sharsimon  ko‘rinishda  bo‘lib,  mutloq  harakat 
qilmaydi.  Erkak  gameta  harakatchan  bo‘lib  mayda  bo‘ladi.  Qizil  va  qo‘ng‘ir  suv  o‘tlarida 
bunday bo‘linish sodir bo‘ladi. 
Yuqorida aytib o‘tilgan jinsiy ko‘payishda yadrolar bir-biriga qo‘shilganda xromosomalar 
qo‘shilib ketmaydi, balki juftlanadi, qo‘shilish natijasida hosil bulgan populyatsiya yadrosi deb 
ataladi.  YAdro  xromosomalar  soni  ikki  baravar  ko‘payadi.  Bunda  yadro  diploid  yadro  deb 
ataladi. 
 
GULLI O‘SIMLIKLARDA JINSIY KO‘PAYISH 
 
Yopiq  urug‘li  o‘simliklarda  jinsiy  ko‘payish  gulning  paydo  bo‘lishiga  bog‘liq.  Gul 
o‘simliklarning  jinsiy  ko‘payishi  uchun  xizmat  qiladigan  eng  muhim  organdir.  O‘simliklarda 

106 
 
gullar  ma’lum  tuzilishga  ega,  bu  tuzilish  yopiq  urug‘lilarning  har  qaysi  tiplarida  o‘ziga  xos 
bo‘ladi. 
Bizga ma’lumki gul bir necha qismdan iborat bo‘ladi: otaliklar, onaliklar, gulkosa barg va 
gultoji  barglaridan  tashkil  topgan.  Gul  o‘simliklarni  jinsiy  organi  hisoblanadi.  Sun’iy 
chatishtirish orqali bir gul onaligiga boshqa o‘simlik changini solib, ya’ni chetdan changlatib 
yangi  nav  o‘simliklar  yaratiladi.  Bu  soh,ada  I.V.Michurin  mevali  o‘simlik  xillarini  yaratdi, 
rayonlashtirdi. Michurining ishlari seleksiyaning muhim nazariy asosi bo‘lib qoldi. 
O‘simliklarni quyidagi vegetativ   ko‘payish  usullari mavjud : 
Novdalardan parxesh yo‘li bilan ko‘paytirish. Bunda o‘simlikdan chiqqan novdalar egilib 
tuproq  ostiga  tushiriladi  va  ustiga  tuproq  tortiladi.  O‘simlik  uchlari  er  yuziga  chiqarilib 
qo‘yiladi. Bir yil davomida o‘simlik novdalari ko‘karib ona o‘simlikdan oziq oladi va shu bilan 
birga er ostida poyadan iddizchalar chiqaradi. Kuzga borib ona o‘simlikdan ajratib qo‘yilganda 
ham  parxesh  qilingan  o‘simlik  mustaqil  yashayveradi.  Bu  usul  bilan  ko‘paytirish  ayniqsa 
bog‘dorchilikda qo‘l keladi. Tok, tut, malina, krijovnak, ayrim chinnigullar, fikuslar va boshqa 
o‘simliklar parxesh orqali ko‘paytiriladi.  
Payvand. Payvand yoki transplantatsiya deb, tirik o‘simlikning kurtak yoki kurtaklari bor 
qismini  boshqa  o‘simlikka  o‘tkazishni  aytiladi.  O‘tkaziladigan  o‘simlik  payvandust, 
payvandlanadigan  o‘simlik  payvandtag  deb  ataladi.  Payvandni  tuban  o‘simliklarda  va  gulli 
o‘simliklarda o‘tkazish mumkin. Payvandtag payvandustdan organik moddalarni olsa, o‘zi esa 
payvandust  uchun  suv  va  suvda  erigan  mineral  moddalarni  etkazib  beradi.  Payvandlash 
ko‘pchilik daraxt o‘simliklarda, buta va chala buta o‘simliklarda o‘tkaziladi. Ayniqsa, urug‘dan 
chiqqanda  aynib  ketuvchi  gibrid  o‘simlikda  payvandlash  olib  boriladi.  Payvandlashning 
yuzdan  ortiq  xilma-xil  turlari  ishlab  chiqilgan.  O‘zbekistan  sharoitida  keng  tarqalgan 
payvandlash usullaridan: 
1.Kurtak  payvand.  Bu  payvand  ko‘pincha  butalar,  chala  butalar  va  daraxtlarda 
o‘tkaziladi.  SHaftoli,  o‘rik,  gilos,  atirgullardan  kurtak  payvand  o‘tkaziladi.  Buning  uchun 
yuqorida aytilgan o‘simliklarni urug‘lari ekilib erta bahordan to avgust oylarigacha  yaxshilab 
parvarish qilinadi. Avgust oylarida payvand qilinishi lozim bo‘lgan o‘simlik ildiz bo‘g‘izining 
diametri  taxminan  2-3smga  etadi.  Avgust  oylarida  ulanish  uchun  olinishi  lozim  bo‘lgan 
kurtaklar  qalamchalar  ko‘rinishida  tanlab  kesib  olinib,  o‘simlik  barg  bandidan  1,5-2sm 
qoldirib, barg plastinkasi kesib tashlanadi. Olingan qalamchadan kurtak ohista ko‘chirib olinadi 
va  payvandtag  o‘simlikning  ildiz  bo‘g‘zi  "T"  xarfi  shaklida  kesiladi  va  ko‘chirilgan  po‘stloq 
orasiga  kurtak  tushirilib,  mahkam  qilib  bog‘lab  qo‘yiladi.  O‘simlik  ulangan,  ya’ni  payvand 
qilingan joyiga tuproq tortilib, ko‘mib qo‘yiladi. Erta bahorda tuproq olinib, ulangan joyining 
yuqorigi  qismi  kesib  tashlanadi.  SHu  vaqtdan  boshlab  o‘simlik  kurtakdan  ko‘kara  boshlaydi. 
Bu  xildagi  payvand  orqali  juda  ko‘p  xildagi  mevali  daraxtlarni  payvandlash  mumkin.  Ivan 
Vladimirovich Michurin ham o‘zining noyob mevalarini shu xildagi payvand orqali yaratgan. 
2.Iskana  yoki  yorma  payvand.  Bu  payvandda  payvandtag  daraxt  o‘simlik  poyasini 
ko‘ndalangiga  arralab  ajratib  olinadi  va  shu  eri  yorib  uning  ichiga  payvandust  novda 
ko‘rinishida  olinib,  pastki  qismi  yo‘niladi,  uchi  o‘tkirlab  tushiriladi  va  so‘ng  mahkam  qilib 
bog‘lab  qo‘yiladi.  Bu  payvand  erta  bahorda  bizning  sharoitda  fevral-mart  oyining  boshlarida 
o‘tkaziladi. CHunki bunda o‘simliklar hali uyg‘onmagan bo‘ladi. 
Yuqorida  aytilgan  har  ikki  payvand  ham  bog‘dorchilikda  keng  qo‘llaniladi.  Bugungi 
kunda mevali daraxtlarning hammasi ham payvand orqali ko‘paytirilmoqda. 
 
Download 43.03 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling