Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika


Download 56.99 Kb.
Pdf ko'rish
bet8/19
Sana12.12.2017
Hajmi56.99 Kb.
#22077
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   19

Merkurimetrik usul 
Merkurimetrik  usul  yordamida  asosan  xloridar  va  yodidlarning  miqdori 
aniqlanadi. Titrant sifatida 0,1 mol/l simob (II) nitrat (Hg(NO
3
)
2
) yoki 0,1  mol/l 
simob  perxlorati  (Hg(ClO
4
)
2
)  olinadi.  Indikator  sifatida  temir  (III)  tiotsianat, 
natriy  nitroprussid  yoki  difenilkarbazon  eritmalaridan  foydalaniladi.  Kimyoviy 
jarayon quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
Indikator  sifatida  natriy  nitroprussid  olinganda  ekvivalent  nuqtada  oq 
cho‘kma hosil bo‘ladi: 
 
 
Indikator  sifatida  difenilkarbazon  olinganida  eritmaning  rangi  qizil-sariq 
rangdan binafsha rangga o‘tadi: 
 
 
Yodidlarning miqdorini aniqlash jarayonida tetrayodmerkurat (K
2
HgJ
4
) hosil 
bo‘ladi: 
 
yoki 
 
 
Bunda ortiqcha miqdordagi titrant kaliy tetrayodmerkurat bilan birikib, qizil 
cho‘kma holidagi simob (II) yodidi hosil qiladi: 
 
 
 
Merkurimetrik usul quyidagi afzalliklarga ega: 
1. Galogenidlar kislotali sharoitda titrlanadi. 
2.  Mor  va  Folgard  usullarida  halaqit  beradigan  ionlar  bu  usulda  halaqit 
bermaydi. 
3. Simob (II) nitrat kumush nitratga nisbatan arzon. 
4. Hosil bo‘lgan simob (II) birikmalari oson qaytariladi. 

 
 
75
 
Aniqlash tartibi: 
0,1 g (aniq tortma) natriy bromid 20 ml suvda eritilib, 1 tomchi suyultirilgan 
nitrat  kislotasi  va  2—3 tomchi difenilkarbazon  eritmasidan qo‘shib, eritma  ko‘k 
rangga o‘tguniga qadar 0,1 mol/l simob (II) nitrat bilan titrlanadi. 
1 ml 0,1 mol/l simob (II) nitrat 0,01029 g natriy bromidga mos kelib, uning 
dori moddadagi miqdori 99% dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
James  W.  Robinson,  Eileen  M.  Skelly  Frame,  George  M.  Frame  II
 
Undergraduate Instrumental Analysis // Crystallography, Rigaku Americas 
Corporation, The Woodlands, TX. www.rigaku.com/smc. © Rigaku Corporation.  
2.Loginova  N.V.,  Polozov  G.I.  Vvedenie  v  farmatsevtichekuyu  ximiyu  Minsk, 
Elektronnaya kniga BGU, 2004. 
3. Farmatsevtichna ximiya pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov - 2002 g.  
4. Farmatsevtichniy analiz pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov -2001 g.  
5. Maksyutina N.P. i dr. Metodы analiza lekarstv, Kiev, 1984. 
6. Arzamastsev i dr. Analiz lekarstvennыx smesey. Moskva 2000 g.  
7. "Dori vositalarining sifatini nazorat qilish va standartlash" fani uchun o‘quv 
qo‘llanmasi (Elektron darslik) Mualliflar jamoasi. 
8. Mavzular bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar. 
9. Rukovodsvo k laboratornыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii, pod 
redaktsii A.P.Arzamastseva, Moskva, 2001 g.  
 
 
4 .Mavzu: Elektrokimyoviy taxlil usullari. Potensiometriya, elektrodlar, 
to„g„ri potensiometriya va potensiometrik titrlash. Ionometriya, suvli 
eritmalarni vodorod ko„rsatkichini aniqlash, dori vositalari taxlilida 
qo„llanilishi. Kulonometriya. 
Reja:  
1.
 
Elektrokimyoviy taxlil usullari xaqida tushuncha. 
2.
 
Potensiometriya,  elektrodlar,  to‗g‗ri  potensiometriya  va  potensiometrik 
titrlash. 
3.
 
Ionometriya,  suvli  eritmalarni  vodorod  ko‗rsatkichini  aniqlash,  dori 
vositalari taxlilida qo‗llanilishi. 
 
XIX  asrning  oxirida  Berend  potensiometrik  titrlashni  yaratdi.  U  Nernest 
teglamasiga asoslangan. 
rNnianiqlashningpotensiometrikusuliikkielektroddaniboratelementningelektr
yuritishkuchinio‗lchashgaasoslangan. 

 
 
76
 
Elektrodlardanbiripotensialianiqlanuvchimuhitvodorodionlarifaolligigabog‗l
iq 
bo‗lganindikatorelektrod, 
ikkinchisiesapotensialianiq 
kattalikdaniboratbo‗lganstandartelektrodbo‗lib, usolishtiriluvchielektroddeyiladi. 
Solishtiriluvchielektrodsifatidakalomelvakumushxloridelektrodlaridanfoydal
aniladi. 
Indikatorelektrodsifatidaesavodorod, 
xingidronvashishaelektrodlardanfoydalaniladi. 
rNnianiqlashuchuntuzilishiturlichabo‗lganrN-metrlar 
qo‗llanilib, 
ulardato‗g‗ridan-to‗g‗rianiqlanayotganrN 
qiymatinio‗lchashmumkin. 
rN-
metrnivaelektrodlartiziminiishlashuchuntayyorlashuskunadanfoydalanishko‗rsat
masigaasosanamalgaoshiriladi. 
Uskunanisozlashuchunstandartbufereritmalardanfoydalanilib,  bundamuxitsh
aroitianiqlanuvchirNgayaqinbo‗lgan  bufereritmaniolishtavsiyaetiladi. 
Qaysibufereritmaolinganligidan  qat‘iynazarpotensiometrikusulbilananiqlan
ganrNxatoligi 
0,04 
danoshmasligilozim. 
TekshiriluvchieritmalarningrNianiqlanganda, 
uskunaningko‗rsatkichiturg‗un 
holatgakelguniga 
qadarko‗tarilib, 
buvaqteritmaningbuferxossalarigava 
haroratgabog‗liq bo‗lgan holda 2 minutdanko‗pbo‗lmaydi. 
Kuchli  kislota  va  kuchli  ishqor  eritmalarining  rNi  0
0
Sga  yaqin  bo‗lgan 
haroratda  aniqlanganda  yoki  bufer  hajmi  kam  bo‗lgan  eritmalarning  rNi 
aniqlanganda  (masalan,  tozalangansuv)  aniqlash  vaqti  2  minutdan  ko‗p  bo‗lishi 
ham mumkin. 
Odatda  eritmaning  rNi  3-5  marta  o‗lchanib,  aniqlangan  ko‗rsatkichlarning 
o‗rtacha qiymati olinadi. 
 
Rasm 7. SHisha elektrodli potensiometrning tuzilish chizmasi 
  
1 – standart elektrod, 2 – rNi aniqlanuvchi eritma, 3 – shisha elektrod, 4 – rN-
qiymatini o‗lchashga moslangan yuqori omli potensiometr, 5 –
 kumush xlorid surkalgan kumush plastinka, 6 – shisha membrana 
  
Potensiometrik analiz usullari 
1. Bevosita potensiometriya (ionometriya) 
Nernst tenglamasidan foydalanib, elektrod reaksiyasining ishtirokchisi aktivligini 
yoki konsentratsiyasini zanjir EYUK si yoki elektrod potensialini ulchash orkali 
topishga asoslangan  
2. Potensiometrik titrlash 

 
 
77
 
Ekvivalent  nuktani  shu  nukta  yakinida  potensialning  keskin  uzgarishi 
(sakrashi)ga asoslangan  
 
Eritmaga botirilgan elektrod potensiali eritmadagi erigan modda miqdoriga 
qarab o‗zgaradi.  
 
Demak elektrod potensialining o‗zgarishini o‗lchash yo‗li bilan moddaning 
miqdor  analizini  o‗tkazish  mumkin.  Elektrodlar  bitta  eritmaga  botirilgan  bulsa 
ion  kuchmaydigan,  boshka-boshka  eritmaga  botirilgan  bulsa  ion  kuchadigan 
zanjir buladi  
 
Potensiometrik  analiz  metodi  aniqlanishi  kerak  bo‗lgan  modda  eritmasiga 
botirilgan ikkita elektrodning potensiallar ayirmasini o‗lchashga asoslangan. 
 
Nernst tenglamasi bo‗yicha aniqlanadigan indikator elektrodning potensiali 
eritma konsentratsiyasiga proporsionaldir. 
E=E
0
+RTlnC/nF 
Indikator  elektrodning  potensialini  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  o‗lchab  bo‗lmaydi.  Uning 
potensiali  amaliyotda  indikator  elektrod  va  solishtirma  elektrodlardan  tuzilgan 
gal‘vanik elementning elektr yurituvchi kuchi (e.yu.k) qiymati bilan o‗lchanadi. 
E
ind.el.
 = E
galvanik
 
E
solishtirma
 = const 
Quyidagi  sabablarga  ko‗ra  voltmetrni  elektrodlarga  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  ulab 
aniqlash mumkin emas 
1. Vol‘tmetrning ishlashi uchun ma‘lum miqdordagi elektr toki kerak. 
2.  Agar  bu  tokni  tuzilgan  galvanik  element  hosil  qiladigan  bo‗lsa,  u  holda 
reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  konsentratsiyasining  o‗zgarishi  natijasida,  shu 
galvanik element potensialining pasayishi kuzatiladi. 
Elementning  ichki  qarshiligi  ham  kuchlanishning  pasayishiga  olib  keladi. 
SHuning  uchun  elementning  o‗lchanadigan  potensiali  uning  real  potensialidan 
kichik bo‗ladi. 
Element potensialining haqiqiy qiymatini olish uchun, o‗lchash jarayonida undan 
kam miqdordagi tok o‗tib turish kerak.  
 
Bu talablarga javob beradigan o‗lchov asbobi potensiometrdir 
 
Potensiallarni  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  o‗lchash  asboblari.  Bunday  asboblarga 
elektron – vol‘tmetrlari kiradi 
 
Elektron vol‘tmetrlari zanjirda tok kuchi 10
-12
 – 10
-14
 a bo‗lganda ishlaydi 
va ular ulanganda aniqlanayotgan element potensiali o‗zgarmaydi.  
 
Bunday  asboblar  rN-metrlar  deyiladi  va  ularning  shkalalari  millivoltlarda 
darajalangan bo‗ladi.  
POTENSIOMETRIK TITRLASH 
 
PT  eritmadagi  aniklanuvchi  modda  mikdorini  standart  eritma  yordamida 
titrlab  topishga  asoslangan.  Titrlash  jarayonidagi  kimyoviy  reaksiyada 
aniklanuvchi 
modda 
konsentratsiyasining 
uzgarishi 
indikator 
elektrod 
potensialining uzgarishi orkali kuzatiladi.  
1. SHisha elektrod - kislota-asosli titrlash 
2. Kumush xloridli elektrod – chuktirish bilan xloridni aniklanadi 
PT raksiyalari uchun talablar 
1. tez borishi kerak 

 
 
78
 
2. stexiometrik bulishi kerak 
3. yunalishi anik 
4. oxirigacha borishi kerak 
5. kushimcha reaksiya bulmasligi kerak 
 
Oddiy titrlashda rangli indikatorlar talab kilinsa PTda indikator shart emas. 
Potensialning  sakrashi  eritma-elektrod  sirt  chegarasida  boshka  elekrtokimyoviy 
reaksiyaning vujudga kelishi tufayli sodir buladi 
PTning afzalligi 
1. Modda konsentratsiyasi juda anik topiladi.  
2. Takrorlanganda bir xil natija olinadi 
3. Turli indikator elektrod ishlatish mumkin 
4. Tanlab ta‘sir etuvchi titrant xisobiga moddalar aralashmasini titrlash mumkin 
5. Elektrodfaol moddalar xisobiga ionselektivsiz moddalarni aniklash 
 
Potensiometr elektrodlari 
 
 
  
 
 
Kulonometriya 
Kulonometrik  analiz  metodi  aniqlanadigan  moddaning  elektrokimyoviy 
o‗zgarishi uchun zarur bo‗lgan elektr miqdorini o‗lchashga asoslangan. 
1. Analiz qilinadigan eritmaga maxsus tanlangan  yordamchi  reagent qo‗shiladi.  
2.  Undan  elektroliz  qilinganda  analiz  qilinadigan  eritmaning  aniqlanadigan 
komponenti  bilan  tez  va  miqdordan  stexiometrik    reaksiyaga  kirisha  oladigan 
titrlovchi reagent hosil bo‗ladi.  
3. Elektroliz o‗zgarmas tok kuchida olib boriladi. 

 
 
79
 
4. Ekvivalent nuqtani vizual yoki indikator yordamida yoki biror fizik-kimyoviy 
metod yordamida aniqlanadi (fotometrik, amperometrik). 
5. Elektroliz boshlanishidan to ekvivalent nuqtagacha bo‗lgan vaqtni sekundomer 
yordamida o‗lchanadi. 
q=I*t 
q- elektr miqdori (kulonlarda), 
I- tok kuchi (amperlarda), 
t-vaqt (sekundlarda) 
Kulonometrik  analiz  tekshirilayotgan  eritmani  elektrolizlashga  asoslangan. 
Bunda aniqlanayotgan moddaning ionlarga ajralishi yoki ulrning oksidlanishi va 
qaytarilishi 
uchun 
sarflanadigan 
elektr 
miqdori 
o‗lchanadi. 
 
Analiz natijasi Faradey qonuni bo‗yicha quyidagicha hisoblanadi: 
1 A 1 A 
 
M = ------ * ------ Jt = ----- ----- Q 
F n F n 
 
Bu erda M - aniqlanayotgan ion yoki element miqdori, F - Faradey soni (96500 
Kl), A - elementning atom massasi,  
n - ion yoki elementning elektroximiyaviy oksidlanish-qaytarilishda 
qatnashayotgan elektronlar soni, 
J - tok kuchi, 
t - elektrolizlash vaqti (sek), 
Q - elektr miqdori. 
Bu  usul  oddiy  bo‗lgani  uchun  eritmadagi  ionlarni  va  eritmada  boradigan 
ximiyaviy jarayonlarni aniqlashda keng qo‗llaniladi. 
Optik analiz usullari
Agroximiyaviy  analizlarda  optik  usullardan  -  refraktometrik  va  polyarometrik 
analiz 
usullari 
keng 
qo‗llanilmoqda. 
Refraktometriya.  Refraktometrik  analiz  usuli  tekshirilayotgan  moddalarning  nur 
sindirish 
koeffitsientini 
aniqlashga 
asoslangan. 
YOrug‗lik nuri bir zichlikka ega bo‗lgan muhitdan ikkinchi zichlikka ega bo‗lgan 
muhitga  o‗tishida  o‗z  yo‗nalishini  o‗zgartiradi.  Bu  hodisa  nur  sinishi  yoki 
refraksiya deyiladi. Demak, nur tezligi muhitning optik zichligiga bog‗liq bo‗lib, 

qancha 
zich 
bo‗lsa, 
nur 
tezligi 
shuncha 
kamayadi. 
Tushayotgan  no‗rning  burchak  sinusining  sinayotgan  no‗rning  burchak  sinusiga 
nisbati sinish koeffitsienti yoki ko‗rsatkichi (n) deyiladi. 
sin a 
n = ---------- 
sin b 
a - tushish burchagi; 
b - sinish burchagi. 
Moddalarning nur  sindirish koeffitsienti tushayotgan  no‗rning to‗lqin uzunligiga 
va tashqi muhitga bog‗liq. 

 
 
80
 
Noma‘lum  moddaning  nur  sindirish  koeffitsientini  konsentratsiyasi  ma‘lum 
bo‗lgan  eritmaning  (etalon  eritma)  nur  sindirish  koeffitsientiga  taqqoslab, 
eritmadagi  modda  miqdori  aniqlanadi.  Bu  usul  agroximiya  laboratoriyalarida 
shakarlarning 
eritmadagi 
miqdorini 
aniqlashda 
keng 
ishlatiladi. 
 
Polyarimetriya  18-asrda  ayrim  suyuq  moddlardan  yoki  birikmalarning 
eritmalaridan qutblangan tekkisligining o‗ngga yoki chapga burilishi aniqlangan. 
Ana  shunday  hususiyatga  ega  bo‗lgan  moddalar  optik  aktiv  moddalar  deyiladi. 
 
Iurli  tekkislikda  xarakat  qilayotgan  oddiy  yorug‗lik  nuri  maxsus  Nikolg‗ 
prizmadan  o‗tkazilganda  qutblanib,  muayyan  tekkislikda  yo‗nalsa,  bunday  nur 
qutblangan nur deyiladi. Qutblangan no‗rning xarakat tekkisligiga perpendikulyar 
bo‗lgan 
tekkislik 
qutblanish 
tekkisligi 
deyiladi. 
 
Moddalarning  optik  aktivligini  anivqlash  uchun  polyarimetr  asboblaridan 
foydalaniladi.  Polyarimetr  yordamida  biror  moddaning  optik  aktivligini 
ifodalovchi 
solishtirma 
buruvchanligi 
(a) 
aniqlanadi. 
 
Umuman  konsentratsiyasi  1  g,ml  bo‗lgan  qalinlikda  olingan  optik  aktiv 
moddaning  kuzatilgan  burish  burchagi  solishtirma  buruvchanlik  deyiladi  va  u 
quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi: 

*
 100 
[a]
+
l
 = --------------- 

*
 1 
a - burish burchagi; 
s - konsentratsiya; 
e - eritma qavatining qalinligi. 
Bu  usul  bo‗yisa  moddalarning  tozalik  darajasi,  ya‘ni  sifati  va  namunadagi 
miqdori 
aniqlanadi. 
Rentgenstruktura  analizi.  Rentgenstruktura  analizi  kristallarning  strukturasini 
aniqlashning  asosiy  usuli  bo‗lib,  bunda  rentgen  nurlarining  difraksiyasi 
xodisasidan  foydalaniladi.  Rentgenstruktura  analizi  yordamida  suyuqlikning, 
amorf  jismlarning  va  polimerlarning  strukturasini  ham  tekshirish  mumkin,  lekin 
bunda 
kamroq 
ma‘lumot 
olinadi. 
Rentgenstruktura  analizida  tekshiriladigan  namuna  rentgen  nurlarining  yo‗liga 
joylashtiriladi  va  nurlarning  modda  bilan  ta‘sirlashuvida  vujudga  keladigan 
difraksion  spektr  olinadi.  So‗ngra  hisoblash  yo‗li  bilan  shu  rentgenogrammadan 
zarrachalarning  (atomlar,  molekulalarning)  fazoda  bir-biriga  nisbatan  qanday 
joylashganligi,  kristall  elementlar  yacheykasining  o‗lchamlari  va  yacheykadagi 
zarrachalar 
soni 
topiladi. 
Kristallarning  rentgenogrammasini  olishning  bir  necha  usuli  bor:  Laue  usuli, 
kukun  usuli,  aylantirish  usuli  va  tebrantirish  ususli.  Bo‗lardan  kukun  usuli  eng 
ko‗p  qo‗llaniladi.  Kukun  usulida  monoxramatik  nurlanishdan  foydalaniladi. 
Bunda  nur  tushish  burchagi  Q  o‗zgaruvchan  parametr  hisoblanadi,  chunki 
namunaning  polikristall  kukunida  dastlabki  no‗rning  yo‗nalishiga  nisbatan 

 
 
81
 
turlicha  orientatsiyalangan  kristallchalar  doimo  bo‗ladi.  Tekkisliklari  oarsidagi 
masofa d bo‗lgan kristallchalarning tekkisliklaridan qaytgan nurlar dastlabki nur 
atrofida  4Q  burchakli  konus  xosil  qiladi.  Har  qaysi  d  ga  o‗zining  difraksion 
konusi  muvofiq  keladi.  Difraksiyalangan  rentgen  nurlari  har  qaysi  konusining 
o‗qi namuna orqali o‗tadigan silindr shaklida o‗ralgan fotoplenka bilan kesishishi 
natijasida  fotoplenka  dastlabki  nur  tutamiga  nisbatan  simmetrik  joylashgan 
―yoylar‖ ko‗rinishida iz qoladi. Simmetrik yoylar orasidagi masofani bilgan xolda 
kristalldagi  unga  muvofiq  keladigan  tekisliklar  orasidagi  masofa  d  ni  hisoblab 
topish  mumkin.  Kukun  usulida  juda  oddiy  va  bajarilishi  qulay,  lekin  undan 
olinadigan  ma‘lumot  -  tekisliklar  orasidagi  masofalar  asosida  faqat  eng  oddiy 
strekturalarnigina 
analiz 
qilish 
mumkin. 
 
Rentgen  nurlarining  to‗lqin  uzunligi  kristallardagi  atomlar  yoki  ionlar  orasidagi 
masofa  bilan  deyarli  bir  xil  (10
-8
sm).  SHu  sababli  rentgen  nurlari  kristall 
qirralaridan 
difraksiyalanganda 
olingan 
rentgenogrammadan 
kristalldagi 
tekisliklar  orasidagi,  shuningdek,  zarrachalar  orasidagi  masofani  aniqlash 
mumkin.  Rentgenogrammalardan  foydalanishda  dastlabki  simmetrik  joylashgan 
chiziqlar  (yoylar)  orasida  masofa  aniq  o‗lchanadi.  Bu  kattaliklar  ma‘lum 
bo‗lgach,  kristallardagi  tekkisliklar  orasidagi  masofani  (uning  kattaligi  ha  qaysi 
mineralning  o‗ziga  xos  bo‗ladi)  ancha  oson  hisoblab  topish  mumkin. 
 
Faradeyning birinchi qonuni 
Elektrodlarda  ajralib  chiqqan  moddaning  miqdori  eritmadan  o‗tayotgan  elektr 
miqdoriga  to‗g‗ri  proporsianal.Istagan  moddaning  elektrodda  1  g-ekvivalent 
miqdorini ajratish uchun zarur bo‗lgan elektr miqdori faradey soni deyiladi va u 
96500 kulonga teng. 
Aniqlanadigan  moddaning  miqdorini  Faradeyning  birlashgan  qonuni  formulasi 
bo‗yicha hisoblab topiladi: 
m= E*q/96500 
m-qaytarilgan yoki oksidlangan moddaning massasi, g. 
E-moddaning gramm-ekvivalenti 
Kulonometrik analizda ikkita keng tarqalgan metoddan foydalaniladi 
1.  ―To‗g‗ri  kulonometriya‖  usuli  deyiladi.  Bu  usulda  ishchi  elektrodning 
potensiali  o‗zgarmas  bo‗lishi  kerak  (bunda  aniqlanadigan  modda  elektrodlarda 
oksidlanadi yoki qaytariladi).  E = const 
To‗g‗ri kulonometriyada yonaki jarayonlar bormasligi kerak 
2. ―Kulonometrik titrlash‖ usuli deyiladi. 
Bu  usulning  mohiyati  quyidagicha:  aniqlanadigan  modda  to‗la  hosil  bo‗lguncha 
aniqlanadigan  eritmadan  doimiy  tok  (tok  kuchi  o‗zgarmas  bo‗ladi)  o‗tkazib 
turiladi. Reaksiyaning oxiriga etganligi indikator yordamida aniqlanadi. Reaksiya 
uchun sarflangan elektr miqdori q = I*t formula yordamida aniqlanadi  
Kulonometrik titrlashda ekvivalent  nuqtani aniqlash 
1) vizual indikatsiya;   
2) potensiametrik indikatsiya; 
3) amperometrik indikatsiya;  

 
 
82
 
4) konduktometrik indikatsiya 
Kulonometrik analiz afzalliklari 
1)  Eritmalarni standartlash va asbobni kalibrlash shart emas. 
2) Tortma va titrimetrik analizga nisbatan aniqligi katta. 
3) Analiz qilinadigan moddaning kam miqdori bilan ishlash imkoniyati. 
4) Jarayonni avtomatlashtirish mumkinligi 
5) Loyka eritmalarni analiz kilish mumkin 
 
 
 
 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
James  W.  Robinson,  Eileen  M.  Skelly  Frame,  George  M.  Frame  II
 
Undergraduate Instrumental Analysis // Crystallography, Rigaku Americas 
Corporation, The Woodlands, TX. www.rigaku.com/smc. © Rigaku Corporation.  
2.Loginova  N.V.,  Polozov  G.I.  Vvedenie  v  farmatsevtichekuyu  ximiyu  Minsk, 
Elektronnaya kniga BGU, 2004. 
3. Farmatsevtichna ximiya pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov - 2002 g.  
4. Farmatsevtichniy analiz pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov -2001 g.  
5. Maksyutina N.P. i dr. Metodы analiza lekarstv, Kiev, 1984. 
6. Arzamastsev i dr. Analiz lekarstvennыx smesey. Moskva 2000 g.  
7. "Dori vositalarining sifatini nazorat qilish va standartlash" fani uchun o‘quv 
qo‘llanmasi (Elektron darslik) Mualliflar jamoasi. 
8. Mavzular bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar. 
9. Rukovodsvo k laboratornыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii, pod 
redaktsii A.P.Arzamastseva, Moskva, 2001 g.  
 

 
 
83
 
    5.Mavzu: Spektral taxlil usullari. Tasniflanishi, UB- va ko„rinuvchi spektr 
oralig„ida absorbsion molekulyar spektroskopiyasi. Nur yutilishining asosiy 
qonuni. Optik zichlik va o„tkazuvchanlik. Sifat va miqdoriy taxlil fotometrik 
usulining asoslari. Fotometrik o„lchamlarni optimal sharoitlarini tanlab 
olish. 
 
Reja:  
1.Spektral taxlil usullarining tasniflanishi. 
2.Optik zichlik va o‗tkazuvchanlik. 
3. Fotometrik o‗lchamlarni optimal sharoitlarini tanlab olish 
 Hozirgi  zamon  tasavvurlariga  ko‗ra  yorug‗lik  ham  zarracha,  ham  to‗lqin 
xususiyatiga  ega,  ya‘ni  har  qanday  nur  suv  yuzasidagi  to‗lqinlar  kabi  tarqaladi. 
To‗lqinlar - to‗lqin uzunligi 

 (lambda), to‗lqin balandligi - amplitudasi A va shu 
to‗lqinning tarqalish tezligi S kabi kattaliklarga ega. 
À
À


 
Ariq  suvidagi  to‗lqinlar  uzunligi  uncha  katta  bo‗lmagan  holda  -  okean  va 
dengizlar  yuzasidagi  to‗lqinlar  uzunligi  esa  bir  necha  o‗n  metrga  etadi.  To‗lqin 
tarqalayotgan  joydan  sal  nariroqda  bir  nuqtani  belgilab,  shu  nuqtadan  bir 
sekundda  o‗tgan  balandliklar  yoki  chuqurliklar  (boshqacha  qilib  aytganda 
tebranishlar) soni  aniqlansa,  to‗lqin  chastotasi 

  (nyu)  ning  chastota  birligi qilib 
gers qabul qilingan bo‗lib, bir gers sekunddagi bir tebranishdir. 
To‗lqin tezligi (S), uzunligi (

) va chastotasi (

) orasida o‗zaro bog‗lanish 
mavjud bo‗lib, bog‗lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi. 
v
С


    yoki   Sq

 
 
(1) 
YOrug‗lik  va  elektromagnit  to‗lqinlar  uchun  S  o‗zgarmas  kattalik 
(S

300000  km

sek.).  Demak,  birinchi  tenglamaning  chap  tomoni  o‗zgarmasligi 
hisobga  olinsa, 

  bilan 

  o‗rtasidagi  bog‗lanish  kelib  chiqadi.  Bu  tenglamaga 
muvofiq  to‗lqin  uzunligi  va  chastotasi  teskari  mutanosiblikda  bo‗lib, 

  oshsa 

kamayadi. 
YOrug‗lik  ko‗zga  ko‗rinadigan  nur.  Bundan  tashqari  inson  ko‗zi 
sezmaydigan  rentgen,  ultrabinafsha,  infraqizil  va  radioto‗lqinlar  mavjud. 
Nurlarning barcha turlari elektromagnit to‗lqinlar deb nomlanadi. Turli xil nurlar 
to‗lqin uzunliklarining ortib borishi tarkibida joylashtirilsa, elektromagnit spektr 
hosil  bo‗ladi.  Demak,  spektr  to‗lqin  uzunliklar  yoki  tebranish  chastotalari 
bo‗yicha  (ya‘ni,  energiyasi  bo‗yicha)  elektromagnit  nurlanishlarning  miqdo-riy 
taqsimlanishidir. 

 
 
84
 
Bu  spektr  to‗lqin  uzunligi  bir  necha  kilometr  bo‗lgan  kichik  chastotali 
to‗lqin  (o‗zgaruvchan  tok)  bilan  boshlanib,  to‗lqin  uzunligi  santimetrning  yuz 
milliondan  bir  ulushiga  teng  bo‗lgan  gamma  (radioaktiv)  nurlar  bilan  tugaydi. 
Elektromagnit  spektrning  fizikaviy  usullari  qo‗llanadigan  sohalarni  quyidagicha 
izohlash mumkin: 
To‗lqin 
uzunligi 
10
-3
 nm 
10  
nm 
400  
Nm 
800 nm 
300 mkm 
300  
mm 
200  
mm 
Spektral 
soha 
 
rent-gen 
nurlar 
 
ultra 
binafsha 
nur 
 
ko‗zga 
ko‗ri-
nadigan 
nurlar 
infra-qizil 
nurlar 
mikro-
to‗lqin-li 
nur. 
qisqa 
radio 
to‗lqinlar 
Kuzatilayot
gan yutilish 
spektri 
 
Elek-tron 
spektr 
 
I+-spektr 
 
YAMR-
spektr 
EPR-
spektr 
Elektromagnit spektr sohalari. 
Radioto‗lqinlarning o‗zi uchta guruxga ajraladi. YAMR da ishlatiladigan, 
to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar chastotasini hisoblaylik. 
сек
м
м
сек
км
С
1
60000000
5
300000000
5
/
300000







 
yoki 60000000 gers, ya‘ni 60 megagers. 
Demak,  to‗lqin  uzunligi  5  m  bo‗lgan  radioto‗lqinlar sekundiga  60  million 
marta  tebranadi.  YOrug‗lik nurlarining  chastotasi  esa  radioto‗lqinlariga nisbatan 
bir necha million marta katta. 
Elektromagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega bo‗ladi, 
ya‘ni har qanday nur o‗zida ma‘lum miqdorda energiya tashiydi. Bu energiya nur 
chastotasiga bog‗liq bo‗lib, uning miqdori Plank formulasi asosida hisoblanadi: 
E

h

  
(2) 
h - Plank doimiysi bo‗lib,  6,625

 10
-34
 dj.gs
-1
 ga teng. 

 - chastota. 
Formulaga 
asosan 
nur 
energiyasi 
uning 
chastotasiga 
to‗g‗ri 
proporsionaldir. 
Moddaga tushirilgan nur undan o‗tib yutishi yoki yutilishi mumkin.  
Nur  yutilganda  modda  molekulasi  turli  o‗zgarishlarga  uchraydi.  Bu 
o‗zgarishlar nurning tabiatiga va moddaning tuzilishiga bog‗liq. 
Eng  qisqa  to‗lqinli  gamma  (radioaktiv)  nurlar  yadrolarning  energetik 
holatini o‗zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiya). 
Gamma  nurlarga  nisbatan  uzunroq  to‗lqin  uzunligiga  ega  bo‗lgan  rentgen 
nurlar  -  atomlarning  ichki,  yadroga  yaqin  va  qavatlardagi  elektronlarning 
energiyasini  o‗zgartiradi  (rentgenospektroskopiya).  Ul‘trabinafsha  va  ko‗zga 
ko‗rinuvchan  nurlar  ta‘sirida  molekula  va  atomlar  valent  elektronlarining 
energetik  holatlari  o‗zgaradi  (UB  va  elektron  spektrlar).  Infraqizil  nurlar  esa 
molekuladagi atomlarni tebrantiradi (I+ yoki tebranma spektrlar). Radioto‗lqinlar 
esa yadro va elektron spinlarining energetik holatini o‗zgartiradi (YAMR va EPR 
spektroskopiya). 

 
 
85
 
Aniqlanayotgan  modda  tomonidan  elektromagnit  to‗lqinlarning  tanlab 
yutilishini  o‗lchashga  asoslangan  fizikaviy  usullar  -  spektroskopik  usullar  deb 
nomlanadi. 
Optik 
spektroskopiya 
usullaridan 
biri 
bo‗lgan 
ultrabinafsha 
spektroskopiyasi bilan tanishib chiqamiz. 
Nurlanish  jarayonida  to‗lqinlar  bir  xil  chastotaga  ega  bo‗lsa,  ular 
monoxromatik  nurlar  bo‗ladi,  ya‘ni  bunday  nurning  energiyasi  bir  xildagi  h

ga 
teng  bo‗ladi.  Agar  monoxromatik  nurni  yutish  xususiyatiga  ega  bo‗lgan 
moddaning eritmasiga tushirilsa, uning ma‘lum qismi ushlanib qoladi va natijada 
eritmadan  o‗tgan  nurning  intensivligi  kamayadi.  Monoxromatik  nurlanishning 
yutilishi quyidagi - tenglamaga bo‗ysunadi: 
n
k
J
J
.
ln
0


 
 
(3) 
J
o
 va J - tushayotgan va eritmadan o‗tgan nurning intensivliklari  
n - yorug‗lik yo‗lidagi moddaning mollar miqdori.  
k - yutilish intensivligining nisbiy miqdori. 
Agar  monoxromatik  nur  A  moddadan  o‗tsa,  uning  intensivligi 
kuchsizlanishini  I
0

I  orqali  o‗lchash  mumkin,  n-ning  miqdori  aniq  bo‗lganda,  K 
ningmiqdorini  topish  mumkin.  Boshqa  modda  olinganda  nurning  kuchsizlanishi 
ham  boshqacha  bo‗lib,  K  ning  miqdori  ham  o‗zgaradi.  Agar  yutilish  jarayoni 
kuzatilmasa K

0 bo‗ladi. 
Odatda  modda  eritmasining  yutilish  intensivligi  o‗lchanadi,  buning  uchun 
eritma 
tiniq 
bo‗lishi  kerak.  Eritmadagi  n-ning  miqdori  eritmaning 
konsentratsiyasiga  va  eritma  joylashgan  idishcha  qatlamining  qalinligiga  to‗g‗ri 
proporsional  hisoblanadi.  Amaliyotda  ko‗p  hollarda  K  ning  o‗rniga 

,  natural 
logarifm o‗rniga o‗nli logarifm ishlatiladi. 
lg
. . .
J
J
c
0
1
 
 
 
 
 
(4) 
J
J
0
lg
 - Eritmaning yoki yutilishning optik zichligi (D) 
D

c 1 
 
.
1
.
c
D


 
 
(5) 

 - Ekstinksiyaning molli koeffitsienti. 
Agar S

1 mol

l, l

1 sm bo‗lsa, 

 eritmaning optik zichligiga teng bo‗ladi. 
;
lg
0
D
J
J





Eritmaga tushayotgan va undan o‗tayotgan nur intensivliklari bilan eritma 
konsentratsiyasi  va  uning  qatlami  qalinligi  orasidagi  qonuniyatni  ifodalaydigan 
tenglama  (4)  Lambert-Ber  qonuni  deb  yuritiladi.  Bu  qonuniyat  doim  saqlanib 
qolmaydi. 
YUtilish 
xususiyatiga 
ega 
bo‗lgan  moddaning  muhitdagi 
konsentratsiyasini  o‗zgarishi  eritmadagi  turli  xil  jarayonlar  -  assotsiatsiya,  tuz 
hosil qilish, dissotsiyalanish va tautomer shakllarning hosil bo‗lishiga olib kelsa, 
qonundan  chetlanish  ro‗y  beradi.  SHuning  uchun  turli  xil  konsentratsiyadagi 

 
 
86
 
eritmalarning  yutilish  spektrini  oldindan  Lambert-Ber  qonuniga  bo‗ysunishini 
bilish kerak. 
Buning  uchun  optik  zichlikni  (D)  konsentratsiyaga  nisbatan  (doimiy 

va 
llarda)  o‗rganiladi.  Agar  qonunga  bo‗ysunsa  D  va  S  koordinatalaridan  to‗g‗ri 
chiziq olinadi. 
To‗lqin  uzunligining  qiymati  bilan  yutilish  intensivligi  o‗rtasidagi 
bog‗lanishni  ifoda  etadigan  egri  chiziqni  yutilishning  spektral  chizig‗i  deb 
aytiladi. 

  qiymatlar  ultrabinafsha  va  infraqizil  yutilish  sohalarining  sifat 
analizida  katta  ahamiyatga  ega.  Ayrim  analitik  ishlarda  ma‘lum  yutilish 
maksimumining  integrallik  intensivligini  (A)  quyidagi  formula  orqali  hisoblash 
mumkin: 






dv
dv
J
J
l
C
I
A

0
lg
 
 
(6) 
Elektromagnit  spektrining  ultrabinafsha  sohasi  to‗lqin  uzunligini 
qiymatlari  bilan  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  ikki  xil  sohachalarga,  ya‘ni 
uzoq  ultrabinafsha  va  yaqin  ultrabinafsha  sohachalariga  bo‗linadi.  Birinchi 
sohadagi  to‗lqin  uzunligining  qiymati  190  nm  dan  kichik  bo‗lib,  uning  oxirgi 
kichik  qiymati  rentgen  nurlarining  sohasiga  yaqinlashadi.  YAqin  ultrabinafsha 
sohaga tegishli bo‗lgan to‗lqin uzunlikning qiymati 190 nm dan yuqori bo‗lib 450 
nm  gacha  bo‗lgan  sohani  o‗z  ichiga  oladi.  Uzoq  ultrabinafsha  sohani  o‗rganish 
murakkab asbob-uskunalarni talab qiladi. 
Amaliyotda 
organik 
moddalarning 
tuzilishini 
o‗rganishda  yaqin 
ultrabinafsha  soha  keng  miqyosda  ishlatiladi.  Bu  sohada  yutilishning  sodir 
bo‗lishiga  asosiy  sabab,  molekulalarda  to‗yinmagan  guruxlar,  hamda 
taqsimlanmagan 
elektronlari 
bo‗lgan  atomlarning  bo‗lishidir.  YAqin 
ultrabinafsha  sohasida  yutilish  maksimumini  beradigan  guruxlarga  xromoforlar 
deb aytiladi. 
Agar  molekulada  xromoforlar  ko‗p  miqdordagi  boshqa  xromoforlar  bilan 
bog‗langan  bo‗lsa  yutilish  maksimumining  qiymati  katta  to‗lqin  uzunlikdagi 
sohaga siljiydi, shuning uchun ham bunday tuzilishdagi birikmalar ko‗p hollarda 
rangli bo‗lib, yutilish maksimumini ko‗zga ko‗rinadigan sohada (

450-850 nm) 
namoyon qiladi. 
Download 56.99 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling