Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

birga,  insonga  madaniy,  badiiy-estetik  oziq  beradigan  va  hordiq  chiqaradigan  makon  vazifasini 
bajarmoqda”. Bunday  imkoniyatlar  televideniening  aniq  maqsadlarga  qaratilgan  g‗oyaviy  targ‗ibotni 
amalga oshirishning muhim bo‗g‗iniga aylanishiga olib keldi. 
OAV  muayyan  axborotni  etkazish,  u  yoki  bu  masalaga  diqqatni  qaratish  orqali  fuqarolarni 
uning  atrofida  birlashishlariga  xizmat  qiladi,  turli  ijtimoiy  guruh  vakillariga  o‗z  fikrlarini  ifoda  etish, 
fikrdoshlarni topish, yagona maqsad va e‘tiqod yo‗lida yakdillik bilan harakat qilishga zamin yaratadi. 
Afsuski,  zamonaviy  voqelik  OAVning  bu  funksiyasi  faqat  ijobiy  mohiyatga  emasligini 
ko‗rsatmoqda.  OAV  g‗araz  maqsadlarga  xizmat  qilganda  bu  yaqqol  ko‗rinadi.  SHu  nuqtai  nazardan 
qaraganda,  nemis  olimlarining  ―Muhim  axborotga  ega  bo‗lish  hokimiyatga  ega  bo‗lish;  muhim 
axborotni nomuhimidan ajrata bilish yanada ko‗proq hokimiyatga ega bo‗lish; muhim axborotni o‗ziga 
ma‘qul  bo‗lgan  ruhda  tarqata  olish  imkoniyatiga  ega  bo‗lish  yoki  u  haqida  ko‗pchilikka  hech  narsa 
ma‘lum  bo‗lmasligiga  erishish ikki karra  hokimiyatga ega  bo‗lishni anglatadi‖,-degan  fikrlari  diqqatga 
sazovordir. 
Ma‘lumotlarga ko‗ra, 30 minutdan keyin axborotning 60 foizi, kun oxiriga kelib 40 foizi, hafta 
oxiriga  kelib  bor  yo‗g‗i  10  foizi  esda  qoladi.  SHundan  kelib  chiqib,  ijtimoiy  fikrga  ta‘sir  o‗tkazishga 
qaratilgan,  turli  g‗oyaviy  mazmun  bilan  sug‗orilgan  axborotlarni  vaqti-vaqti  bilan  takrorlab  turishga 
ham alohida e‘tibor berilayotganini ta‘kidlash zarur. 
OAV  bu  so‗z,  obrazlar,  musiqa  va  shu  kabi  shakllarda  axborotlarning  tezlikda  uzatilishi  va 
ommaviy  tarqatilishini  ta‘minlashga  xizmat  qiladi.  Bunday  vositalarga  ommaviylik,  davriylik, 
tinglovchi  yoki  o‗quvchilar  auditoriyasining  kengligi  kabi  xususiyatlar  xosdir.  SHu  nuqtai  nazardan 
qaraganda, hozirgi davrda OAV imkoniyati va qamrovining keskin darajada o‗sganini qayd etish lozim. 
OAVning  qamrov  darajasi,  boshqacha  aytganda,  mahalliy,  umummilliy,  mintaqaviy  yoki 
xalqaro  (global)  miqyosda  faoliyat  ko‗rsatishi  ham  uning  ta‘sir  doirasini  ko‗rsatuvchi  omillardan  biri 
hisoblanadi. 
1980  yilda  tuzilgan  CNN  (The  Cable  News  Network)  kompaniyasi  bugungi  kunda  24  soat 
davomida  axborot  uzatish  bilan  shug‗ullanadi.  Hozirda  CNN  tarkibida  yangilik  tarqatish  bilan 
shug‗ullanadigan  14  kabel  va  sputnik  kanallari,  2  ta  radiostansiya,  6  ta  internet  sayti  va  xorijiy 
mamlakatlardagi 37 ta byuro faoliyat ko‗rsatmoqda. CNN yangiliklari 38 ta kosmik yo‗ldosh signallari 
yordamida  uzatiladi,  uni  212  mamlakat  va  hududdagi  1,5  milliard  odam  bir  vaqtning  o‗zida  ko‗rish 
imkoniga  ega.  1991  yilning  yanvarida  aynan  CNN  yordamida  Fors  ko‗rfazida  olib  borilgan  harbiy 
harakatlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri teleefirga  olib  berildi. 2001 yilning 11  sentyabridagi terrorchilik amaliyoti 
haqidagi  telesyujetlar  ham  shu  kompaniya  harakati  tufayli  butun  dunyoga  voqea  sodir  etilgan  joydan 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri uzatib turildi. 
Bi-bi-si  eshittirishlar  korporatsiyasiga  (British  Broadcasting  Corporation,  BBC)  esa  20  dan 
ortiq telekanal va 14 ta radiokanal, bir qator saytlar va 40 yaqin jurnallar tegishlidir. VVS 40 dan ortiq 

tillarda eshittirishlar olib boradi. 
Reyter  axborot  agentligida  dunyoning  91  mamlakatida  14  000  xodim,  shu  jumladan,  2300 
jurnalist, fotomuxbir va videooperatorlar ishlaydi. Reyter agentligi dunyoning turli mamlakatlarida 197 
ta byurosiga ega. Agentlik xabarlari bilan har kuni 1 milliard odam tanishadi. 
Ushbu  misollar  ham  bugungi  kunda  OAV  qamrov  doirasining  naqadar  kengligini  muayyan 
darajada tasavvur qilish imkonini beradi. 
Axborot  inqilobining  hosilasini  juda  katta  axborotni  qayta  ishlash,  xohlagan  mamlakat 
kutubxonasida  saqlanayotgan  kitoblardan  foydalanish  imkoniyatining  mavjudligida  ham  ko‗rish 
mumkin.  Radio,  televidenie,  internet  eng  so‗nggi  ilmiy  yangiliklarni  qisqa  vaqtda  butun  dunyoga 
ma‘lum  qilish,  ilm-fan,  madaniyat,  adabiyot  va  san‘at  yutuqlaridan  har  bir  odam  foydalana  olishiga 
zamin yaratmoqda. 
Global  miqyosdagi  ijtimoiy  va  madaniy-ma‘naviy  maydon  shakllanayotgani  madaniyatlararo 
va sivilizatsiyalararo aloqalarning mustahkamlanishiga yo‗l ochmoqda. 
YUqoridagi mulohazalar bugungi kunda turli shakl va mazmundagi axborotlar inson va jamiyat 
hayoti,  taraqqiyoti  va  kamolotining  zaruriy  shartiga,  OAV  esa  uni  tarqatishning  muhim  bo‗g‗iniga 
aylanganini  ko‗rsatadi.  Xususan,  radio,  televidenie,  gazeta  va  jurnallarsiz  har  qanday  ma‘lumotli  kishi 
ham  murakkab  ijtimoiy-siyosiy  va  madaniy  jarayonlarda  to‗g‗ri  yo‗l  topa  olishi  qiyin.  OAV  esa, 
kishilarga o‗zining individual tajribasi doirasidan chiqishga va keng qamrovli jarayonlar mohiyatini his 
qilishga yordam beradi. 
OAV odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq atvorlariga ta‘sir ko‗rsatishda katta 
imkoniyatlarga  ega.  OAVning  bugungi  kundagi  rivoji  g‗oyaviy  ta‘sir  o‗tkazishning  miqyosi  va 
ko‗lamining keskin darajada o‗sishiga olib keldi. 
OAV  orqali  amalga  oshiriladigan  va  katta  mablag‗  talab  qilmaydigan  g‗oyaviy  ta‘sir  va 
tazyiqning  o‗ziga  xosligi  shundaki  u  o‗quvchi,  tinglovchi  yoki  tomoshabinga  sezdirilmasdan  amalga 
oshiriladi  va  bevosita  qurbonlarni  keltirib  chiqarmaydi.  Axborot  dushmanni  yo‗q  qilmagan,  katta 
xarajatni talab qilmagan  holda  yuqori  samara  beradi. Bunda  g‗oyaviy ta‘sir yo‗naltirilgan  mamlakatlar 
aholisining  xohish-istaklari,  mentaliteti,  mavjud  muammolari  jiddiy  o‗rganilgan  holda  asosiy  diqqat 
kishilar  ongi  va  dunyoqarashiga  ta‘sir  ko‗rsatishga,  shakllangan  qadriyatlarni  o‗zgartirishga,  ularning 
regulyatorlik  rolini  kamaytirishga  yoki  butunlay  yo‗qqa  chiqarishga  qaratiladi.  Bunday  ta‘sir 
o‗tkazishda  davriy  nashrlar  tadrijiylik,  radio  va  televidenie  fragmentli  uzatish  usullaridan  ustalik  bilan 
foydalanishmoqda. 
Internet  bugungi  axborot  makonining  muhim  bo‗g‗iniga  aylandi.  Hozirda  internetdan  nafaqat 
kompyuter  tarmog‗i,  balki  kosmik  aloqa  yo‗ldoshlari,  radiosignal,  kabel  televideniesi,  telefon,  uyali 
aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. 
Bugungi  kunda  1  milliard  250  million  kishi  u  yoki  bu  darajada  undan  foydalanishi  ham  mazkur 
fikrlarning to‗g‗riligini tasdiqlaydi. 
Ana  shunday  vaziyatda  I.A.Karimov  ta‘kidlaganlaridek,  shuni  unutmaslik  kerakki, “bugungi 
kunda  inson  ma‟naviyatiga  qarshi  yo„naltirilgan,  bir  qarashda  arzimas  bo„lib  tuyuladigan 
kichkina  xabar  ham  axborot  olamidagi  globallashuv  shiddatidan  kuch  olib,  ko„zga 
ko„rinmaydigan,  lekin  zararini  hech  narsa  bilan  qoplab  bo„lmaydigan  ulkan  ziyon  etkazishi 
mumkin”. 
Mamlakatimiz  Prezidentining  bunday  ogohlantirishlari  jiddiy  asosga  ega  ekanini  internet 
keltirib  chiqarayotgan  bir  qator  salbiy  jihatlarda  ham  yaqqol  ko‗rinadi.  Unda  o‗z-o‗zini  o‗ldirishning 
oson  yo‗llarini  targ‗ib  qiluvchi  9  mingdan,  erotik  mazmunga  ega  4  mingdan  ziyod  saytlarning 
mavjudligi  ham  buning  isboti  bo‗la  oladi.  Mutaxassislar  o‗tkazgan  maxsus  tadqiqotlar  mavjud 
saytlarning  taxminan  12  foizi  pornografik  xarakterga  egaligini  ko‗rsatadi.  Mavjud  maxsus  dasturlar 
internet  tarmog‗idagi  pornografiyaning  faqat  90  foizinigina  filtrlaydi,  ya‘ni  komyuterdan 
foydalanuvchining  ixtiyoridan  tashqarida  ekranda  paydo  bo‗lishi  yo‗liga  to‗siq  qo‗ya  oladi.  Demak, 
qanchalik  harakat  qilinmasin  pornografik  mazmunga  ega  saytlar  internetdan  foydalanuvchilarning 

xohish-istagidan  qat‘i  nazar,  ularning  diqqatini  torta  oladi.  Jumladan,  tadqiqotlarda  42  foiz  bolalar  va 
o‗smirlar onlayn pornografiya ta‘siriga tushishi qayd qilinadi. 
SHuningdek,  mutaxassislar  ma‘lumotlariga  ko‗ra,  internet  orqali  tarqatiladigan  komyuter 
o‗yinlarining 49  foizi  sezilarli darajada  zo‗ravonlik  va  yovuzlik ko‗rinishiga  ega, 41  foiz jangari (turli 
otishmalar  va  portlashlarga  asoslangan)  o‗yinlarda  esa  o‗yin  qahramoni  o‗z  maqsadiga  etishish  uchun 
shunday zo‗ravonlik va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz o‗yinlarda ana shu zo‗ravonlik va yovuzlikning o‗zi 
bosh maqsad hisoblanadi. 
Internet  rivoji,  u  berayotgan  imkoniyatlar  o‗ziga  xos  qaramlikni  ham  keltirib  chiqarmoqda. 
Ma‘lumotlarga  ko‗ra,  dunyo  bo‗yicha  internetdan  foydalanuvchilarning  taxminan  10  foizi  unga 
mustahkam bog‗lanib qolgan. 
Manfaatdor  ijtimoiy-siyosiy  kuchlar  internetdan  g‗araz  maqsadlarda  ham  ustalik  bilan 
foydalanilayotganini  ta‘kidlash  zarur.  Mazkur  masalaga  to‗xtalib  YUrtboshimiz “axloqiy  buzuqlik  va 
zo„ravonlik,  individualizm,  egotsentrizm  g„oyalarini  tarqatish,  kerak  bo„lsa,  shuning  hisobidan 
boylik orttirish,  boshqa  xalqlarning  necha  ming  yillik an‟ana va qadriyatlari, turmush tarzining 
ma‟naviy  negizlariga  bepisandlik,  ularni  qo„porishga  qaratilgan  xatarli  tahdidlar  odamni 
tashvishga solmay qo„ymaydi, -deb yozadi. 
Bu inson  hayoti va  yoshlar tarbiyasiga katta xavf  solayotgan va  butun jahonda  bamisoli balo-
qazodek  tarqalib  borayotgan  bunday  xurujlarga  qarshi  kurashish  hayotiy-amaliy  ahamiyatga  egaligini 
ko‗rsatadi.  Ammo  Prezidentimiz  ta‘kidlaganlaridek, bizning  milliy  ruhimiz  va  tabiatimizga  yot  va 
begona  bo„lgan  ana  shunday  hodisalarni  faqat  tanqid  va  inkor  qilish  yoki  ularni  taqiqlashning 
o„zi  etarli  emas.  Bunday  xatarlardan  hayotimizni  asrash,  ma‟naviy  bo„shliqqa  yo„l  qo„ymaslik 
uchun  avvalambor  ezgu  insoniy  g„oyalar  bilan  xalqimizning  ongu  tafakkurini  va  saviyasini 
yuksaltirish,  jahon  maydonida  yuz  berayotgan  keskin  aql-zakovat  va  iste‟dod  musobaqasida 
bellashuvga qodir bo„lishimiz shart. 
OAVning mafkuraviy jarayonlar rivojiga o‗ziga xos va kuchli ta‘sir o‗tkazayotganini quyidagi 
misolda ham ko‗rish mumkin. Ma‘lumki, bugungi kunda internet ommaviy axborot va kommunikatsiya 
tizimining  eng  tez  rivojlanib  borayotgan  bo‗g‗ini  hisoblanadi.  Uning  g‗oyaviy  kurash  va  targ‗ibotning 
asosiy  maydoniga  aylanganini  ekstremistik,  shu  jumladan,  diniy  ekstremistik  qarashlarni  targ‗ib 
qilishdagi o‗rni misolida ham ko‗rish mumkin. 
Diniy  ekstremistlar  va  terrorchilarning  internetdagi  saytlarida  tashkilotning  maqsadi,  tarixi 
hamda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy mazmundagi ma‘lumotlarga keng o‗rin beriladi. Jumladan, terrorchilar 
kuch  ishlatish  yo‗liga  o‗tishga  go‗yoki  majbur  bo‗lganlarini  asoslashga,  terror  va  qo‗poruvchilik 
harakatlarini ma‘naviy va axloqiy jihatdan oqlashga intilishadi, Bunda o‗zlarini ―ozodlik kurashchilari‖, 
―partizanlar‖,  ―qarshilik  ko‗rsatuvchilar‖  deb  atagan  holda  tinchlik  tarafdori  qilib  ko‗rsatishga  va  ular 
bilan  kurashda  hukumat  tinch  yo‗l  bilan  harakat  qilish  lozimligini  asoslashga  intilish  keng  tarqalgan. 
Ular  o‗z  saytlarida  hukumat  tarafidan  qo‗llanilayotgan  usullarning  ―vahshiyligini‖  yoritishga  ham 
alohida e‘tibor beradilar. 
Tezkor  axborotlar,  yangiliklarning  bir  vaqtning  o‗zida  bir  necha  tilda  va  terrorchilar  uchun 
foydali  bo‗lgan  yo‗nalishda  berib  borilishi,  ularning  faoliyatni  oqlovchi,  ―qahramonligini‖  kuylovchi 
qo‗shiqlar, kliplar berilishi bunday saytlarning mafkuraviy hamda emotsional ta‘sir quvvatini oshirishga 
xizmat qiladi. 
Bunday  saytlar,  bir  tomondan,  terrorchilik  tashkilotining  faol  a‘zolariga,  ikkinchi  tomondan, 
terrorchilarning asl maqsad muddaolarini bilmaydigan, ularni ―kurashchilar‖, ―oppozitsiya‖ va shu kabi 
ijobiy  maqom  hamda  sifatda  qabul  qilishga  o‗rgangan  odamlarga  mo‗ljallangan  bo‗ladi.  Ulardan 
jamiyatda  tegishli  ijtimoiy  fikrni  shakllantirish  va  qarma-qarshi  (dushman)  tomonga  psixologik  ta‘sir 
ko‗rsatish,  qo‗rquv,  vahima  tarqatish  orqali  ichki  ikkilanishni  keltirib  chiqarishdek  maqsadlar 
ko‗zlanadi. 
YUrtboshimiz  ta‘kidlaganlaridek “tobora  kuchayib  borayotgan  bunday  xatarlarga  qarshi 
doimo  sergak,  ogoh  va  hushyor  bo„lib  yashashimiz  zarur.  Bunday  tahdidlarga  qarshi  har 

tomonlama chuqur o„ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda 
olib boriladigan ma‟naviy tarbiya bilan javob berish mumkin”. 
Ana  shunday  sharoitda  axborot  xavfsizligini  ta‘minlash  uchun  virtual  olamda  ham  faol 
harakatlar olib borish zarur. SHundan kelib chiqib, ko‗pgina mamlakatlar axborot sohasida ustuvorlikni 
ta‘minlashni  strategik  maqsadlarga  erishish,  milliy  xavfsizlik  va  barqaror  taraqqiyotni  ta‘minlashning 
asosiy yo‗llaridan biri sifatida e‘tirof etmoqdalar. 
Globallashuv  sharoitida  ommaviy  axborot  vositalarining  o‗rni  haqida  gap  ketar  ekan, 
masalaning  yana  bir  muhim  jihatiga  e‘tibor  qaratish  lozim.  I.  Karimov  ta‘kidlaganlaridek, “Bugungi 
kunda  yoshlarimiz  nafaqat  o„quv  dargohlarida,  balki  radio-televidenie,  matbuot,  Internet  kabi 
vositalar  orqali  ham  rang-barang  axborot  va  ma‟lumotlarni  olmoqda.  Jahon  axborot  maydoni 
tobora  kengayib  borayotgan  shunday  bir  sharoitda  bolalarimizning  ongini  faqat  o„rab-chirmab, 
uni o„qima,  buni  ko„rma,  deb bir  tomonlama tarbiya berish,  ularning atrofini temir devor bilan 
o„rab  olish,  hech  shubhasiz,  zamonning  talabiga  ham,  bizning  ezgu  maqsad-muddaolarimizga 
ham  to„g„ri  kelmaydi.  Nega  deganda,  biz  yurtimizda  ochiq  va  erkin  demokratik  jamiyat  qurish 
vazifasini o„z oldimizga qat‟iy maqsad qilib qo„yganmiz va bu yo„ldan hech qachon qaytmaymiz”. 
―Kimki  axborotga  ega  bo‗lsa,  u,  dunyoga  egalik  qiladi‖,-  degan  fikr  bugungi  kunda  barcha 
tomonidan  e‘tirof  etilgan.  SHunday  ekan,  bugungi  kunda  har  bir  fuqaromizda  axborot  olami 
imkoniyatlaridan oqilona foydalanish malakasini shakllantirish hayotiy-amaliy ahamiyatga ega. 
Ana  shunday  yondashuvdan  kelib  chiqib,  mamlakatimizda  mustaqillik  yillarida  zamonaviy 
texnik uskunalarga, keng va chuqur  fikrlovchi kadrlarga  ega  bo‗lgan,  yangicha  mazmun-mohiyat kasb 
etadigan ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun hamma sharoitlar yaratildi. 
1991  yilda  respublikamizda  bor-yo‗g‗i  1  ta  teleradiokompaniya  mavjud  edi.  Ma‘lumotlarga 
ko‗ra,  hozirda  mamlakatimizda  70  dan  ziyod  teleradio  studiya,  29  ta  kabel  televideniesi  faoliyat 
ko‗rsatmoqda. 
O‗zbekiston  matbuotining  40  foizdan  ortig‗i  nodavlat  nashrlaridir.  Jami  612  ta  gazetadan  11 
tasi, 165 jurnaldan 2 tasi xususiy sektorga tegishlidir. 
Ommaviy axborot vositalari va ma‘naviy-g‗oyaviy tahdidlar haqida gap ketar ekan, eng avvalo 
g‗araz  maqsadlarda  amalga  oshirilayotgan  tashqi  g‗oyaviy  ta‘sirlar,  mamlakatimiz  hayotida  sodir 
bo‗layotgan  o‗zgarishlarga  xolis  yondashuv  bayrog‗i  ostida  berilayotgan  bir  yoqlama  axborotlar  va 
baholarning  oldini  olish,  ularga  qarshi  ob‘ektiv  ma‘lumotlarni  kishilarga  tezkor,  tizimli  va  tadrijiy 
etkazib  berish  masalasi  dolzarb  bo‗lib  turganini  alohida  qayd  etish  zarur.  SHunday  vaziyatda  har  xil 
shaklu  shamoyilda  chiqayotgan  bunday  urinishlarga  qarshi  xalqimiz  hayotida  sodir  bo‗layotgan  ijobiy 
o‗zgarishlar  haqida  hikoya  qiluvchi  chuqur  tahliliy  ma‘lumotlarni  muntazam  berib  borish, 
fuqarolarimizning  ijtimoiy  faolligini  kuchaytirish,  turli  ijtimoiy  toifa  va  guruhlarning  qiziqish  va 
intilishlari,  hayotiy  manfaatlarini  yoritish,  fikrga  qarshi  fikr,  g‗oyaga  qarshi  g‗oya,  jaholatga  qarshi 
ma‘rifat bilan kurashish har qachongidan ham hayotiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 
SHu  bilan  birga,  ommaviy  axborot  vositalari  oldida  O‗zbekistondagi  vaziyat,  turli  sohalarda 
erishilgan  yutuqlar  bo‗yicha  ob‘ektiv  axborotlarni  jahon  jamoatchiligiga  vaqtida  etkazib  berish  hamda 
mamlakatdagi  real  voqelikning  undan  tashqarida  ham  to‗g‗ri  va  o‗rinli  qabul  qilishlariga  erishishdek 
muhim vazifa borligini ham ta‘kidlash zarur. Prezidentimiz so‗zlari bilan aytganda, insonning qalbi va 
tafakkuriga  bevosita  ta‟sir  o„tkazadigan  bu  sohadagi  faoliyatimizni  xalqimizning  ma‟naviy 
ehtiyojlari,  zamon  talablari  asosida  yanada  kuchaytirishimiz,  yangi  bosqichga  ko„tarishimiz 
zarur. 
Aholining xolis va haqqoniy axborotga ega bo‗lishini ta‘minlash, yurtdoshlarimizning madaniy 
saviyasi,  bilim  va  dunyoqarashini  oshirish,  qadimiy  an‘analarimiz,  tarixiy  merosimizni  asrab-avaylash 
va  rivojlantirish,  shu  bilan  birga,  fuqarolarimiz  ongida  demokratik  qadriyatlar,  grajdanlik  pozitsiyasini 
shakllantirish,  yosh  avlodni  vatanparvarlik  va  umuminsoniy  qadriyatlarga  hurmat  ruhida  tarbiyalashni 
ommaviy axborot vositalari oldida turgan yana bir muhim vazifa sifatida qayd etish mumkin. 
Inson kundalik hayotida turli narsalardan  foydalanadi. Inson ularni iste‘mol qilar  ekan  har gal 

muayyan  tartib-qoidalar,  sodda  qilib  aytganda,  madaniyatga  rioya  qiladi.  Aytaylik,  kiyim-bosh  kiyish 
yoki  oziq-ovqat  iste‘mol  qilishning  o‗ziga  xos  madaniyati  bor.  Bugungi  kunda  axborot  ham  iste‘mol 
qilinadigan tovarga aylangan ekan, har bir inson yoki alohida olingan jamiyat o‗zida uni iste‘mol qilish 
madaniyatini tarbiyalashi lozim. 
Xo‗sh,  axborot  iste‘moli  madaniyati  deganda  nimani  tushunish  kerak?  Axborot  iste‘moli 
madaniyati,  eng  umumiy  ma‘noda,  axborot  oqimidan  inson  manfaatlari,  kamoloti  hamda  jamiyat 
taraqqiyotiga  xizmat  qiluvchi  ma‘lumotlarni  qabul  qilish,  saralash,  tushunish  va  talqin  etish  xizmat 
qiladigan bilimlar, qobiliyat va malaka tizimini anglatadi. 
Inson  o‗zida bunday  madaniyatni tarbiyalashi uchun nima qilishi  zarur? Buning uchun u yoki 
bu  axborotni  eshitar  ekan,  har  bir  inson  hech  bo‗lmaganda  ―Bu  axborotni  kim  uzatayapti?‖,  ―Nima 
uchun uzatayapti?‖ va ―Qanday maqsadda uzatayapti?‖ degan savollarni o‗z-o‗ziga berishi, unga asosli 
javob  topishga  harakat  qilishi  kerak  bo‗ladi.  Ana  shundagina  turli  g‗oyalar  ta‘siriga  tushib  qolish, 
taqdim  etilayotgan  ma‘lumotlarga  ko‗r-ko‗rona  ergashishning  oldi  olinadi.  SHakllangan  axborot 
iste‘moli  madaniyati  milliy  manfaatlarimiz  va  qadriyatlarimizga  zid  bo‗lgan  xabar,  ma‘lumotlarga 
nisbatan  o‗ziga  xos  qalqon  rolini  o‗taydi,  shaxs  dunyoqarashi  va  xulqidagi  sobitlikni  ta‘minlashga 
xizmat qiladi. 
Ommaviy  axborot  vositalari  va  g„oyaviy  ta‟sir  ko„rsatish  mexanizmlari  (OAV).  OAV  -  eng 
asosiy,  qudratli    va  ta‘sirchan  mafkura  vositasidir.  Ommaviy  axborot  vositalari  -  axborotni  keng 
jamoatchilikka  etkazib  beruvchi  matbuot,  radio,  televidenie  kabi  vositalarga  nisbatan  ishlatuvchi 
tushuncha.  Ommaviy  axborot  vositalarining  jamiyat  hayoti,  fuqarolar  faoliyatiga  ta‘siri  nihoyatda 
kuchliligidan ularga nisbatan «to„rtinchi hokimiyat» atamasi ham qo‗llanadi.  
Ommaviy  axborot  vositalari  ommaning  o‗ziga  xos  tarbiyachisi,  muhim  tadbirlarning 
tashkilotchisi,  dolzarb  muammolarni  hal  qilishning  ta‘sirchan  quroli  bo‗lib  xizmat  qiladi.  Aynan 
ommaviy  axborot  vositalari  orqali  milliy  qadriyatlarimiz  va  umuminsoniy  qadriyatlar,  milliy  g‗oya  va 
demokratik tamoyillar targ‗ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot  vositalari doimo demokratiya va so‗z 
erkinligining  o‗ziga  xos  o‗lchovi,  ko‗rsatkichi  bo‗lib  kelgan.  Erkin  va  mustaqil  ommaviy  axborot 
vositalari demokratik taraqqiyotni rag‗batlantiradi va mustahkamlaydi.  
OAVlarning ta‘sir kuchi unda beriladigan materiallarning  xarakteriga bog‗liq bo‗ladi. SHu nuqtai 
nazardan  qaraganda,  berilayotgan    materiallarning  tezkorligiga,  tahliliylik  darajasiga  alohida  e‘tibor 
beriladi.  
Ommaviy  axborot  vositalarida  materiallar  ayni  paytda  qanday  auditoriyaga  mo‗ljallangani  bilan 
ham  ajralib  turadi  hamda  iste‘molchining  yoshi,  jinsi,  bilim  darajasi,  dunyoqarashi,  milliy  diniy 
mansubligi kabi  omillarini hisobga olgan holda tuziladi. 
Q.Nazarovning  fikricha,  tarqalganlik  doirasi,  qamrov  darajasiga    qarab  mahalliy,  umummilliy, 
mintaqaviy  ommaviy axborot vositalarini   farqlash lozim  bo‗ladi.  Ayni   paytda bugungi  kunda  global 
miqyosda  faoliyat  ko‗rsatayotgan  va  ta‘sir  doirasi  katta  bo‗lgan  telekanallar  va  axborot  agentliklari 
borligini ham ta‘kidlash zarur
15
. 
Ijtimoiy hayotga ta‘siri haqida gap ketganda, ommaviy axborot vositalari kuchi jamiyat hayotidagi 
dolzarb  masalalarni  ko‗tarib  chiqishida,  uning  samarali  echimlarini  topishga  urinishida,  mavjud 
muammolarga  jamiyat  a‘zolari  diqqatini  jalb  qilishida,  davlat  organlari  faoliyatini  nazorat  qilib 
borishida  ko‗rinadi.  SHu  ma‘noda  u  xalqni  hokimiyat  bilan  bog‗lovchi  vosita,  mexanizm  sifatida 
chiqadi. 
Mamlakatimizda  mustaqillik  yillarida  zamonaviy  texnik  uskunalar,  keng  va  chuqur  fikrlovchi 
kadrlarga  ega  bo‗lgan,  yangicha  mazmun-mohiyat  kasb  etadigan  ommaviy  axborot  vositalari  faoliyati 
uchun  hamma  sharoitlar  yaratildi.  O‗zbekistonda  ommaviy  axborot  vositalarining  huquqiy  poydevori 
barpo etildi. O‗zbekiston Konstitutsiyasida ommaviy axborot vositalarining erkinligi, qonunga muvofiq 
ish yuritishi, senzuraga yo‗l qo‗ymasligi (67-modda) belgilab qo‗yildi. Bugungi kunda mamlakatimizda 
xususiy ommaviy axborot vositalari faoliyat yurita boshladi. Dunyoning turli mamlakat-laridan mustaqil 
ravishda axborotlar olish imkoniyati yuzaga keldi. OAV faoliyatini tartibga soluvchi bir qator qonunlar 
qabul qilindi.  
                                                           
15
 Назаров Қ., Очилдиев  А. Миллий  истиқлол ғояси: асосий  тушунчалар,  тамойиллар ва атамалар.  –  Т.: Янги аср 
авлоди, 2002, 125 – 126- бетлар.   

1996 yil 26 avgustda Oliy Majlis tomonidan  «Noshirlik  faoliyati  to‗g‗risida», «Mualliflik huquqi 
va turdosh  huquqlar to‗g‗risida»  qonunlar  qabul  qilindi. 1997  yil 24 aprelda «Axborot  olish kafolatlari 
va erkinligi to‗g‗risida», 1997 yil 26 dekabrda «Ommaviy axborot vositalari to‗g‗risida» qonunlar qabul 
qilindi.  Bu  qonunlar  O‗zbekiston  Respublikasi  ommaviy  axborot  vositalarining  demokratik  jamiyatga 
xos  huquqiy  asoslarini  belgilab  berdi.  Bugungi  kunda  mamlakatimizda  490  ta  gazeta  va  138  ta  jurnal 
ro‗yxatga olingan. 1996 yil may oyida O‗zbekiston ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va 
qo‗llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg‗armasi ham tashkil qilindi.  
1996 yilning may oyidan boshlab respublikamizda AQSHda joylashgan jahondagi yirik kompyuter 
tizimi  «Internet»  bilan  aloqa  o‗rnatib,  undan  eng  muhim  yangiliklarni  qabul  qilib  olishning  yo‗lga 
qo‗yilgani  O‗zbekiston  axborot  vositalari  tarixida  ulkan  yangilik  bo‗ldi.  «Internet»ning  50  million 
abonenti bo‗lib, jahondagi  eng yirik axborot markazlari unga a‘zo bo‗lishgan. U  butun dunyo bo‗yicha 
turli sohalardagi yangiliklar qabul qilib oladi hamda ana shu yangiliklarni o‗z abonentlariga tez va aniq 
etkazib  beradi...  1996  yil  7  mayda  «O‗zbekistonning  ijtimoiy  taraqqiyotida  televidenie  va  radioning 
rolini oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida» farmon qabul qilindi.  
Unda  O‗zbekiston  Davlat  televidenie  va  radioeshittirish  Qo‗mitasi  O‗zteleradiokompaniyaga 
aylantirildi.  Umuman,  OAV  mustaqillikni  mustah-kamlash,  xalqqa  tezkor  va  ob‘ektiv  xarakterdagi 
axborotlarni etkazib berish minbariga aylandi.  
Ommaviy  axborot  vositalari  jamoatchilik  fikrini  shakllantirish,  milliy  istiqlol  mafkurasini 
xalqimiz, avvalo yosh avlod ongiga singdirishda alohida o‗rin tutadi. Ular Ma‘naviy-ma‘rifiy islohotlar 
jarayoni,  bu  boradagi  muammolarni,  jamiyat  hayotining  turli  qirralarini  tezkorlik  bilan  aks  ettiradigan 
eng samarali vositadir. «To„rtinchi hokimiyat» hisoblangan OAVlari turli xil fikrlar, rang-barang qarash 
va  yondashuvlarga  keng  yo‗l  ochib  berishi,  hayotimizda  yuz  berayotgan  yangilanish  va  o‗zgarishlarga 
odamlarning  ongli  munosabatini  uyg‗otishi,  xolislik  va  haqqoniyat  tamoyillariga  tayanib  faoliyat 
yuritishi lozim.  
Prezident  Islom  Karimov  2002  yil  29  avgustda  Oliy  Majlis  9-sessiyasidagi  «O‗zbekistonda 
demokratik  o‗zgarishlari  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarolik  jamiyati  asoslarini  shakllantirishning 
asosiy  yo‗nalishlari»  ma‘ruzasida  belgilab  berilgan  7  ta  ustuvor  yo‗nalishlardan  biri,  to„rtinchi 
yo„nalishda  bevosita  inson  huquqlari  va  erkinliklarini,  so‗z  va  matbuot  erkinligini,  shuningdek, 
oshkoralikni,  jamiyatda  o‗tkazilayotgan  islohotlar-ning  ochiqligini  ta‘minlaydigan  demokratik 
tamoyillarni so‗zda yoki qog‗ozda emas, amaliy hayotda joriy qilish zarurligini belgilab berdi.  
Bunda  axborot  sohasini  jadal  rivojlantirish,  ommaviy  axborot  vositalari  -  matbuot,  radio  - 
televidenie  faoliyatini  erkinlashtirish  fuqarolik  jamiyati  asoslarini  barpo  etish  jarayonining  uzviy 
tarkibiy  qismiga  aylanishi  zarurligi  aytib  o‗tildi.  Bunda  Prezidentimiz  tomonidan  «Ommaviy  axborot 
vositalari  sohasida  iqtisodiy  munosabatlarning  asoslari  to‗g‗risida»,  «Teleradio  faoliyati  to‗g‗risida»gi 
qonunlarni qabul qilish zaruriyati haqida ham fikr yuritdi.
1
  
Ommaviy axborot vositalari jamiyatda  yuz berayotgan voqea-hodisa-larni  haqqoniy yoritish talab 
etiladi. Negaki, bordiyu berilayotgan xabarlar, ayniqsa xorijiy mamlakat xususiy teleradiokompaniyalari 
tomonidan  uzatilayotgan  noxolis  ko‗rsatuv  va  eshittirishlar  fuqarolar  siyosiy  ongiga  boshqacha  ta‘sir 
etishi  mumkin.  SHu  boisdan  ham  Prezidentimiz  Islom  Karimov  2005  yil  12-13  may  kunlari  Andijon 
shahrida  ro‗y  bergan  voqealar  munosabati  bilan  14  may  kuni  Oqsaroy  qarorgohida,  17  may  kuni 
O‗zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida mamlakatimiz va chet el jurnalistlari hamda diplomatik 
korpus  vakillari  uchun  o‗tkazilgan  matbuot  anjumanlaridagi  bayonotlar  va  muxbirlarning  savollariga 
javoblari  har  qanday  insonni  befarq  qoldirmaydi
16
.  SHuningdek,  davlatimiz  rahbari  2005  yil  25  may 
kuni  Xitoy  Xalq  Respublikasiga  davlat  tashrifi  bilan  jo‗nab  ketish  oldidan  Toshkent  aeroportida 
ommaviy  axborot  vositalari  uchun  bergan  intervyusi  Andijondagi  bo‗lib  o‗tgan  voqea-hodisalarga 
ob‘ektiv baho berdi. Albatta buni talaba-yoshlar siyosiy ongiga etkazish bugungi kunning talabidir.