Toshkent farmatsevtika instituti


Download 4.3 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/53
Sana12.12.2017
Hajmi4.3 Mb.
#22078
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   53

Poliferment  sistemalar.  Har  bir  hujayra  o`ziga  xos  fermentlar  to`plamiga 

ega.  Ba`zi  fermentlar  deyarli  hamma  hujayralarda,  boshqalari  esa  faqat  ayrim 

hujayralardagina  uchraydi.  Hujayradagi  har  bir  ferment  funksiyasi  alohida 

bo`lmasdan  boshqa  fermentlar  funktsiyasi  bilan  uzviy  bog`langan.  Ko`p  shaklli 

fermentlardan poliferment sistemalar yoki konveyerlar shakllanadi.  

Hujayradagi poliferment sistemalar funktsiyasi ularga bo`lgan zaruriyatga va 

tashkil topish xususiyatlariga bog`liq.  Poliferment sistemalarning  tashkil  etilishini 

shartli  ravishda  quyidagi  turlarga  ajratish  mumkin:  1)  funktsional,  2)  strukturali  - 

funktsional ,    3) aralash.  

Funktsional  tuzilishdagi  poliferment  sistema  fermentlari  bir  butun  bo`lib, 

birinchi  fermentdan  ikkinchisiga  o`tishda  metabolitlar  yordamida  ma`lum  bir 

vazifani bajaradi. Jumladan, funktsional tashkil topgan poliferment sistemalaridagi 

birinchi  fermentga  substrat  reaktsiyasi  mahsuloti  undan  keyin  kelayotgan 

fermentga vazifasini o`taydi, keyingi reaktsiyalar shu ko`rinishda davom etadi. 

Funktsional  tashkil  topgan  poliferment  sistemalariga  glyukozaning 

parchalanishida  qatnashadigan  glikoliz  fermentlari  yig`indisi  misol  bo`la  oladi. 

Glikolizda har bir reaktsiya alohida ferment bilan katalizlanadi. Fermentlar ketma-

ketligi  ta’sirida  hosil  bo`layotgan  metabolitlar  bog`lovchi  bo`g`in  sifatida  xizmat 

qiladi.  Zanjirdagi  fermentlar  tizimida  glyukozadan  boshlab  oxirgi  substratgacha 

har biri oldingi ferment katalizlaydigan reaktsiya mahsuloti keyingi ferment uchun 

substrat hisoblanadi.  

Strukturali funktsional tuzilishda ferment - fermentli o`zaro ta`sir yordamida 

ma`lum seriyali struktura sxemalarini hosil bo`ladi. Natijada  molekula darajasidan 

yuqori bo`lgan polifermentli kompleks strukturalari shakllanadi. Bunga bir nechta 

fermentlardan  tashkil  topgan  pirouzum  kislotasining  oksidlanishida  ishtirok 

etuvchi  piruvatdegidrogenaza  poliferment  kompleksi  hamda  struktura  jihatidan 

o`zaro  bog`langan  7  ta  fermentdan  iborat  yog`  kislotasi  sintezida  qatnashuvchi 

sintetazasi misol bo`la oladi. Poliferment sistemalari bir butun mustahkam sistema 

bo`lib, alohida fermentlarga katta qiyinchilik bilan parchalanadi. Shu jihatdan ular 

funktsional tuzilgan poliferment sistemalaridan farq qiladi.  



 

129 


Struktura  -  funktsional  tuzilishdagi  poliferment  komplekslaridan  tashqari 

yana  boshqa  variantlari  ham  bo`lishi  mumkin.  Masalan,  fermentlar  biologik 

membranada 

birikib, 

zanjirsimon 

tizilma 


ko`rinishini 

oladi. 


Masalan, 

mitoxondriyalarda  energiya  hosil bo`lishida  elektron  va protonlarning  tashilishida 

ishtirok etuvchi nafas olish zanjiri fermentlari mana shunday tuzilishga ega.  

Struktura  -  funktsional  tuzilish  turi  asosan  biologik  funktsiyasi  yuqori 

darajada  bajarilishi  lozim  bo`lgan  ferment  sistemalariga  tegishli.  Bu  kabi 

sistemalardagi  fermentlarni  bir-biridan  ajratish  ular  faoliyatini  yo`qolishiga  olib 

keladi. 

Aralash  poliferment  sistemalar  tuzilishi  yuqorida  keltirilgan  ikkala  turdagi 

tuzilishning  birgalikda  qatnashishidan  iborat,  ya`ni  poliferment  sistemaning  bir 

qismi  struktura  tuzilishiga,  boshqa  qismi  esa  funktsional  tuzilishga  ega.  Bunday 

tuzilishga  Krebs  halqasining  poliferment  sistemasi  misol  bo`la  oladi,  unda  ba`zi 

fermentlar  struktura  kompleksida  birlashgan  (2-oksoglutaratdegidrogenazali 

kompleks),  boshqalari  esa  bir-biri  bilan  bog`lovchi  metabolitlar  yordamida 

funktsional jihatdan birlashgan.  



Immobilizatsiyalangan 

fermentlar. 

Immobilizatsiyalangan 

yoki 

erimaydigan fermentlar - sun`iy usulda suvda erimaydigan tashuvchilar ishtirokida 



olingan  ferment  komplekslaridir.  Immobillizaysiya  -  (lot.  «immobilis»  - 

«harakatsiz»), erimaydigan materialdagi fermentning fizik adsorbtsiyasi; fermentni 

gel  katakchasiga  joylashtirish;  shuningdek  erimaydigan  material  bilan  fermentni 

kovalent  bog`lash  yoki  ferment  molekulalarini  o`zaro  erimaydigan  poliferment 

komplekslarini hosil qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi.  

Adsorbent  sifatida  ko`pincha  shisha,  silikagel,  gidrosilapatit,  sellyuloza  va 

uning unumlari qo`llaniladi. Fermentni gel katakchasiga joylashtirishda turli xil gel 

hosil qiluvchi materiallar, ko`pincha  poliakrilamidli geldan foydalaniladi.  

Fermentni  kovalent  bog`lovchi  material  sifatida  polipeptidlar,  stirol 

unumlari,  poliakrilamid,  neylon,  sellyuloza  unumlari,  kraxmal,  agar  shuningdek 

shisha, silikagel kabilar ishlatiladi.  


 

130 


Immobilizatsiyalangan  fermentlar  olishda    ferment  faolligini  saqlash  uchun 

barcha  ehtiyotkorlik  choralari  ko`riladi.  Immobilizatsiyalangan  fermentlarni 

boshlang`ich  faolligi  odatdagi  fermentga  nisbatan  kamroq,  chunki  ularning 

tashuvchilar bilan bog`lanishi substrat bilan bog`lanishini pasaytiradi.  

Hujayradagi 

fermentlarni 

struktura 

tuzilishi 

immobilizatsiyalangan 

fermentlarga  yaqqol  misoli  bo`la  oladi,  ularni  bu  xususiyati  hujayra  ichki 

strukturasi  bilan  bog`langan  ferment  xossalarini  o`rganishga  xizmat  qiladi.  Shu 

bilan  birga  immobilizatsiyalangan  ferment  odatdagi  fermentlarga  nisbatan 

ko`pgina afzalliklarga ham ega. Erimaydigan fermentlar reaktsiya muhitidan oson 

ajraladi, ularni reaktsiya muhitidan yuvib olish va qaytadan ishlatish mumkin.  



Fermentlarning 

amaliyotda 

qo`llanilishi. 

Enzimologiyaning 

jadal 

rivojlanishi  kimyoviy  reaktsiyalarni  katta  tezlik  bilan  o`tishini  ta`minlaydigan 



omilni  amalda  kengroq  qo`llanilishiga  olib  kelmoqda.  Sanoatda  fermentlar 

biologik  xom  ashyoni  ishlashda  (non  yopish,  vino,  pivo  pishirish,  pishloq 

tayyorlashda,  choy,  tamaki,  teri  va  mo`ynaga  ishlov  berishda,  kulinariyada)  keng 

qo`llaniladi.  Keyingi  yillarda  kimyo  -  texnologiyada  organik  moddalarni 

o`zgartirish 

(oksidlanish, 

qaytarilish, 

degidratatsiya, 

kondensatsiya, 

dekarboksillanish),  reaktsiyalarini  boshqarishda  ham  qo`llanila  boshlandi. 

Fermentlardan  sanoatda  foydalanish  tez  rivojlanayotgan  biotexnologiyaning 

markaziy  qismi  bo`lib,  sanoat  enzimologiyasi  nomini  oldi.  Hozirgi  vaqtda  

sanoatda  rivojlanish  (moddalarni  sintez  qilish,  tozalash,  ularni  kimyoviy 

modifikatsiya qilish) birinchi navbatda fermentlarni qattiq organik yoki noorganik 

polimer  tashuvchilarga  kovalent  bog`lar  orqali  ulanib,  tayyorlangan  shakllari  - 

immobilizatsiyalangan fermentlarning qo`llanilishiga bog`liq. Ularlarni  asosida bir 

qator  aminokislotalar,  klechatkadan  kraxmal,  turli  farmakologik  preparatlar, 

masalan  prednizalon,  juda  shirin  qandsiz  modda  aspartam    va  boshqalar  olingan. 

Fermentlarni qattiq asosga bog`lab, harakatsiz qilish ferment turg`unligini oshiradi, 

o`ziga xosligini ta`minlaydi, qo`llanilishini osonlashtiradi va preparatlardan qayta-

qayta foydalanish imkoniyatini tug`diradi.                            


 

131 


Tibbiyotda  fermentlar  bir  qator  kasalliklarni,  ayniqsa  ayrim  fermentlarning 

nasliy  yetishmasligidan  kelib  chiqqan  bemorlarni  davolashda  qo`llanilmoqda. 

Masalan,  qonda  sut  shakari  laktozadan  hosil  bo`ladigan  galaktoza  miqdorining 

ortiqcha 

bo`lishi 

–  galaktozemiya  monosaxaridning    o`zlashtirilishini 

katalizlaydigan  β-galaktozidaza  fermentining  yetishmasligidan    kelib  chiqadi; 

ruhiy  faoliyatning  buzilishi  bilan kuzatiladigan  fenilketonuriya  esa  aminokislota  - 

fenilalaninni  oksidlab,  tirozinga  o`tkazuvchi  tirozinaza  fermentining  faolligi 

yetishmovchiligiga  bog`liq  va  boshqalar.  Bu  yo`nalish  enzimopatologiya  deb 

atalib, irsiy kasalliklarni davolash choralarini aniqlashda o`z o`rnini topdi. 

Ikkinchisi  qonda,  siydikda,  to`qima  preparatlarida  fermentlar  miqdorini 

aniqlash  orqali  bemorga    tashxis  qo`yish  va  uni  davolashda  katta  ahamiyat  kasb 

etmoqda.  Masalan:  LDG  va  aminotransferazalar  izofermentlarining  qondagi 

miqdorini belgilash orqali yurak va jigar kasalliklarini bir-biridan ajratish, kasallik 

kechishini  kuzatish  –  bu  enzimodiagnostika  yo`nalishiga  asos  bo`ldi.    Quyida 

enzimodiagnostikada  qo`llaniladigan  qon  zardobining  asosiy  fermentlari 

keltirilgan: 

4-jadval 

 



Ferment 

Kasallik  

1. 

2. 


3. 

4. 


 

5. 


6. 

7. 


8. 

9. 


10. 

Aspartataminotransferaza 

Alaninaminotransferaza  

Amilaza 


Seruloplazmin 

 

Kreatinfosfokinaza 



γ-Glutamiltranspeptidaza  

Laktatdegidrogenaza 

Lipaza  

Kislotali fosfataza 

Ishqoriy fosfataza 

Miokard infarkti 

Virusli gepatit 

O`tkir pankreatit 

Gepatolentikulyar 

degeneratsiya 

(Vilson 

kasalligi) 

Infarkt miokardi va mushaklarning og`rishi 

Jigarning turli xil xastalikjlari 

Miokardi infarkti  

O`tkir pankreatit 

Prostata bezi kasalliklari 

Suyak va jigarning turli xil kasalliklari. 



 

132 


Ayrim  fermentlar,  profermentlar  me’yorda  odamning  qonida  doimiy 

ravishda  aylanib  yuradi  va  ma’lum  bir  fiziologik  vazifani  bajaradi.  Bularga 

plazmaning  funktsional  fermentlariga  lipoproteidlipaza,  psevdoxolinesteraza, 

shuningdek  qon  ivish  sistemasining  komponentlari  kiradi.  Funktsional  bo`lmagan 

plazma  fermentlarining  qondagi  vazifasi  aniqlanmagan.  Yuqori  kontsentratsiyada 

plazmada  paydo  bo`lishi  to`qima  strukturasini    tezlik  bilan  parchalanayotganlini 

bildiradi  va  ularni  qondagi  miqdorini  aniqlash  patologik  jarayon  qaysi  organda 

kechayotganligi  haqida  muhim  diagnostik  ma’lumotlarni    beradi.  Bunday 

fermentlar  tashqi  sekretsiya  bezlari  (pankreatik  lipaza  va  amilaza;  ishqoriy 

fosfataza o`t orqali; kislotali fosfataza prostata bezlari) orqali oddiy diffuziya yo`li 

bilan ajratiladi. 

Ma’lumki,  barcha  irsiy  kasalliklar  DNK  dagi  o`zgarishlar  natijasida  kelib 

chiqadi.    Genetik  kasalliklarga  tashxis  qo`yish  rekombinant  DNK  texnologiyasi 

yutuqlari asosida ancha rivojlandi. DNK fragmentlarini gibridlash yo`li bilan irsiy 

o`zgarishlarni  prenatal  skrining  usuli  ishlab  chiqildi;  shu  maqsadda  restriktaza 

fermentlari orqali amnion suyuqligidagi homila hujayrasidan ajratib olingan  DNK 

kartasi tuziladi. 

  

Uchinchisi enzimoterapiya - fermentlar va ularning modulyatorlari (aktivator 



va  ingibitorlari)ni  dori  preparatlari  sifatida  qo`llash.  Masalan,pepsin,  tripsin, 

ximotripsin  va  ularning  aralashmalari  (abomin,  ximopsin)  ovqat  hazm  qilish 

kasalliklarini  davolashda,  shuningdek  proteolitik  fermentlarni  kiritish  bilan 

chandiqlarni  so`rilishini  tezlatish,  fermentlar  yetishmasligi  bilan  bog`liq  nasliy 

kasalliklarni  tashqaridan  ferment  preparatlari  kiritib  davolash  va  boshqalar.     

Proteinazalar  bilan  bir  qatorda  boshqa  fermentlar,  jumladan  RNK  aza,  DNKaza, 

gialuronidaza,  kollagenaza,  elastazalar  proteinazalar  bilan  birgalikda  yoki  alohida  

kuygan  joylarni,  yaralarni,  shamollash  o`choqlarini  davolash,  shish  va 

gematomalarni yo`qotishda qo`llanilmoqda:  

 

Nukleaza  –  ba’zi  bir  virusli  kasalliklarni  davolashda  ishlatiladi.  Masalan, 

virusli  kon’yuktivitni  davolashda  tarkibida  DNK  aza  bo`lgan  ko`z  tomchilari 


 

133 


muvaffaqiyatli  qo`llanuilmoqda:  ferment  virus  DNK  sini  parchalash  yo`li  bilan 

kasallikni davolaydi. 

 

Asparaginaza  –  leykozning  ayrim  shakllarini  davolashda  qo`llaniladi. 

Aspartat  kislotasining  amidi  bo`lgan  asparagin  leykotsitlarda  oqsil  sintezi  uchun 

zarur hisoblanadi. Ammo u hujayraning o`zida sintezlanmasdan, plazmadan kirishi 

kerak.  Bemor  qoniga  kiritilgan  asparaginaza  asparaginni  ammiak  va  asparagin 

kislotagacha parchalaydi, buning natijasida leykoz hujayralaridagi oqsil biosintezi 

to`xtatiladi va hujayralar halok bo`ladi. 

 

Lidaza, 

ronidaza 

va 


boshqa 

preparatlar 

biriktiruvchi 

to`qimani 

mustahkamlovchi  modda  –  gialuron  kislotasini  parchalanishini  katalizlaydi.  Bu 

fermentlar  boshqa  dorilar  bilan  birgalikda  qo`llanilib,  ularning  so`rilishini 

tezlashtiradi  va  og`riqni  kamaytiradi.  Shuningdek  gialuronidaza  gematomalarning 

so`rilishida, plevra va qorin ekssudatlarida, chandiqlarda qo`llaniladi. 

 

Terapiyada  ma’lum  bir  ferment  faolligini  oshirish  uchun  kofaktorlardan 



foydalaniladi.  Davolash  maqsadida,  masalan,  yurak  kasalliklari,  nerv  tizimining 

buzilishi  va  boshqa  holatlarda  kokarboksilaza  ishlatiladi;  FMN  teri  kasalliklari 

keratit, kon’yuktivit, nevrasteniya kabilarda qo`llaniladi. 

Tibbiyot amaliyotida fermentlarning ingibitorlari – spetsifik preparat sifatida 

foydalaniladi.  Proteinazalarning  tabiiy  ingibitorlari  o`tkir  pankreatit,  artrit  va 

allergik  kasalliklarni  davolashda  keng  o`rin  olgan.  Masalan,  pankreatitda  – 

oshqozon  osti  bezi  kasalligida  tripsinogenni  tripsinga  o`tkazuvchi  proteinazani 

faolligini  to`xtatish  uchun  ularning  ingibitorlari  –  trasilol,  kontrikal  ishlatiladi. 

Ferment  ingibitorlarini  kasalliklarida  qo`llash  enzimoterapiyaning  yangi 

sohalaridan biri hisoblanadi.   

Enzimologiya  ma’lum  bir  maqsadga  yo`naltirilgan  dori  preparatlarini 

yaratishda  qulay  imkoniyat  beradi.  Masalan,  sulfanilamidli  birikmalar  kokkli 

infektsiyalarda  ijobiy  ta’sir  ko`rsatadi.  Buning  asosida  esa  raqobatli  ingibirlanish 

yotadi,  chunki  ular  kokkli  mikroorganizmlar  hayot  faoliyati  uchun  zarur  bo`lgan 

substrat analoglari hisoblanadi. Nikotin kislotasi sil batsillalarini rivojlanishi uchun 


 

134 


zarur,  uning  struktura  analogi  –  izonikotin  kislotaning  gidrazidi  (ftivazid)  silni 

davolashda yaxhsi samara beradi. 

Shuningdek  fermentlar  yurak  qon-tomir  kasalliklarini  davolash,  qonni 

suyultirishda  ham  qo`llaniladi.  Immobilizatsiyalangan  streptokinaza  preparati 

ishlab  chiqilgan  bo`lib,  miokard  infarktini  davolashga  tavsiya  etilgan.  Kinin 

sistemasining  kallikrein-fermentlari  esa  qon  bosimini  ko`tarilishida  davolash 

chorasi sifatida ishlatiladi. 

So`ngi  vaqtlarda  onkologik  klinikada  bakteriya  tabiatli  fermentlarning  dori 

vositasi sifatida    qo`llanilishi alohida o`rin tutmoqda. 

Yuqorida  bayon  etilgan  misollar  fementlarni  tibbiyot  amaliyotida  qo`llash 

maqsadida o`rganish katta kelajakka ega ekanligini ko`rsatadi. 

Tibbiyot  enzimologiyasini  rivojlantirishdagi  muvaffaqiyatlar  kasallikni 

oldini olish va davolash  hamda  yuqori spetsifiklikka  ega bo`lgan dori vositalarini 

yaratishda katta ahamiyatga ega. 



 

To`qima autolizi va uning o’simlik va hayvondan olinadigan dori 

xomashyolari tayyorlashdagi ahamiyati  

      Avtoliz  yoki  autoliz  (grek.  Autos  –  o`zim,  lisis  –  erish)  –  to`qimaning 

o`z-o`zidan  parchalanishi  bo`lib,  organizmdan  ma’lum  bir  organ  yoki  to`qimani 

ajratib  olinganda  va  boshqarilish  jarayonlari  yo`qotilganda  kuzatilib,  ko`proq 

katabolik o`zgarishlarda kuzatiladi. Avtoliz jarayonining jadalligi ferment miqdori 

va  faolligiga  bog`liq.  Masalan,  dorivor  o`simlikni  ildizi  bo`lsa,  u  vaqtda  undagi 

ta’sir  etuvchi  moddalarni  sintezi  va  parchalanish  jarayonlari  davom  etaveradi, 

ko`pincha  sintez  ustunlik  qiladi.  Agar  xomashyo  tayyorlashda  o`simlik  ildizidan 

ajratib  olinsa,  ta’sir  etuvchi  biologik  faol  moddalar  parchalanishi  va  buning 

natijasida    o`simlikning  dorivorlik  xususiyati  pasayishi  yoki  umuman  yo`qolishi 

mumkin.  Shu  sababli  dorivor  o`simliklardan  xomashyo  tayyorlashda  ko`pincha 

o`simliklar  quritiladi:    bu  bilan  u  suvsizlantiriladi,  ammo  bundagi  fermentlarning 

ko`prog`i    gidrolazalar  sinfiga  mansub  bo`lganligi  sababli,  ularning  faolligi 

kamayadi;  xomahsyo  spirt,  atseton  bilan  ishlov  beriladi  va  fermentlarning 



 

135 


suvsizlanishi hamda faolsizlanishiga erishiladi. Ushbu  usullar hayvon mahsulotlari 

xomashyosidan preparatlar olishda keng o`rin egallagan. 

Avtolizdan ba’zida o`simlik va hayvon to`qimalaridan turli xil farmakologik 

preparatlar,  masalan,  aloe  preparatini  olishda  foydalaniladi.  O`simlikdan  barglari 

organizmdan ajratib olinib, qorong`ulikda 7-8º haroratda saqlanadi, natijada avtoliz 

mahsulotlari  -  ya’ni  biogen  stimulyatorlar  –  aminlar,  amidlar,  turli  xil  organik 

kislotalar, azotli asoslarning  to`planishi kuzatiladi. Top`langan birikmalar modda 

almashinuvini ko`p tomonlama oshiradi va organizmning sog`ayishiga olib keladi. 

 

 

     Nazorat  savollari 



 

1.

 



Fermentlar nima va nima uchun ular biologik katalizator deb nomlanadi? 

2.

 



Fermentlarning tasnifi nimaga asoslangan va qanday sinflari mavjud? 

3.

 



Fermentlar tabiatiga xos xususiyatlar nimalardan iborat?  

4.

 



Fermentlarning faollik markazini aniqlash uchun qanday sharoitlat talab 

etiladi? 

5.

 

Ferment ta’sirining o`ziga xosligi, faollik birliklari qanday ifodalanadi? 



6.

 

Fermentlarning substratli spetsifikligi qanday tuzilgan? 



7.

 

Ko`p shaklli poliferment sistemalar va ularning turlari. 



8.

 

Ferment faolligiga ta’sir etuvchi omillar, aktivator va ingibitorlar. 



9.

 

Immobilizatsiyalangan fermentlarga qaysi fermentlar kiradi va ularning 



qanday ahamiyati bor? 

10.


 

Fermentlarning xalq xo`jaligida va tibbiyotda qo`llanilishi. 

 

 

 



 

 

 



 

136 


4-bob. Nuklein kislotalar  

4.1. Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein kislotalarning 

fizik-kimyoviy xossalari  

 

Nuklein kislotalarni o`rganish tarixi va ularning umumiy tavsifi. Nuklein 

kislotalar  yangi  biologik  modda  sifatida  1868  yili  shveytsariyalik  biolog  olim 

Fridrix  Misher  tomonidan  kashf  etilgan.    U  yiringlash  jarayonini  sababchisi 

bo`lgan  qon  elementi  –  leykotsitlar  yadrosidan  ajratib  olingan  fosforga  boy  

birikmaga  ―nuklein‖ nomini  beradi. Keyinchalik kislota  xossasiga  ega  bo`lgan  bu 

modda  ―nuklein  kislota‖  deb  ataldi.  1891  yilda  nemis  olimi  Kossel  nuklein 

kislotasini gidrolizlab, uning 3 xil komponentdan: purin yoki pirimidinlar qatoriga 

kiruvchi    geterotsiklik  azot  asoslari,  uglevod  va  fosfat  kislotasidan  tashkil 

topganligini, shuningdek, kislotalarning 2 turi mavjudligini aniqladi. Ular tarkibida  

uglevod  komponenti  –  pentozaning  riboza  yoki  dezoksiriboza  bo`lishiga  qarab 

ribonuklein kislota(RNK) va dezoksiribonuklein kislota(DNK) nomini oldi.  

 3¹  5¹  -    fosfodiefir    bog`lari  yordamida  bog`lanib,  mononukleotidlar 

zanjiridan  tashkil  topgan  yuqori  molekulyar  moddalarga  nuklein  kislotalar  yoki 

polinukleotidlar deyiladi.  

DNK  va  RNKning  hujayra  tarkibidagi  umumiy  miqdori  uning  funktsional 

holatiga  bog`liq.  Masalan,  urug`  hujayralarida  (spermatozoidlar)da  DNK  hujayra 

quruq  massasining  60%  ini,  ko`pchilik  hujayralarda  1-10  %  gacha,  muskullarda 

esa  0,2  %  ga  to`g`ri  keladi.  RNK  miqdori  odatda  DNK  ga  nisbatan  5-10  marta 

ko`proq.    Jigar,  oshqozon  osti  bezi,  embrional  to`qimalar  kabi  faol  oqsil 

sintezlovchi to`qimalarda RNK/DNK nisbati 4 dan 10 gacha. 

Yadrosi  shakllanmagan  bakteriyalar  (prokariotlar)  da  DNK  molekulasi 

sitoplazmaning  maxsus  zonasi  –  nukleoidida  joylashgan.  Agar  u  bakteriyaning 

hujayra  membranasi  bilan  bog`lansa  –  mezosoma    deb  aytiladi.  Kichik  o`lchamli 

DNK bo`laklari xromosoma tashqarisida joylashgan bo`lsa, bakteriyalarda bunday 

qismlar – plazmidalar  deyiladi. 


 

137 


Yadrosi  to`la  shakllangan  hujayralar  (eukariotlar)  da  DNK  yadro  bilan 

yadrocha  oralig`ida  –  xromosomalar  tarkibida  hamda  yadrodan  tashqari  

organoidlar  (mitoxondriya  va  xloroplastlar)da    bo`ladi.  Hujayra  DNK  sining 

taxminan  1-3  %    yadrodan  tashqarida,  qolgan  qismi  esa  yadro  ichiga  joylashgan.  

DNK  ga  nisbatan  RNK    hujayrada    bir  tekisda  taqsimlangan.  Bu  esa  RNK 

vazifasining  turli-tuman  ekanligini  ko`rsatadi.  Yuqori  rivojlangan  organizmlar 

hujayrasida  RNK    miqdorining    11  %  i  yadroda,  15  %  i  mitoxondriyada,  50  %  i 

ribosomada va 24 % i gialoplazmada joylashganligi aniqlangan. 

DNK  ning  molekulyar  massasi  tirik  organizm  qurilishining  murakkablik 

darajasiga  bog`liq.  Odam  va  boshqa  yuksak  organizm  hujayralaridagi  

xromosomalarda  DNK  giston  va  giston  bo`lmagan  oqsillar  bilan  bog`lanib,  hosil 

qilgan kompleksiga – dezoksiribonukleoproteidlar  (DNP) deyiladi. 

DNK  ga  nisbatan  RNK  ning  molekula  massasi  ancha  kichik.  Bajaradigan 

vazifasi,  molekula  og`irligi    va  nukleotidlar  tarkibiga  qarab  RNK  ning  quyidagi 

asosiy turlari farq qilinadi: informatsion yoki matritsali (mRNK), transport (tRNK) 

va ribosomal (rRNK).  



Download 4.3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling