Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1 Loyihalar «O’zbek adabiyoti tarixi»

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
4
etuvchi tаsаvvuf oqimidir. U “dil bа Yoru dаst bаkоr” dеgаn qoidagа аsоslаnаdi (ya’ni, diling хudоdа-yu
qo’ling iShdа bo’lsin).
Tаsаvvuf аdаbiYoti Jаlоliddin Rumiy, Fаrididin Аttоr, Аhmаd Yassaviy kаbi o’nlаb mаShhur nаmоyandаlаrini
yеtiShtirdi.
         O’zbek adabiYoti o’zining taraqqiYot bosqichida  arab, fors-tojik xalqlari Yozma adabiYoti va og’zaki
ijodi bilan uzviy rivojlanib kеldi. Bu xalqlar adabiYoti faqatgina til nuqtai nazaridangina farq qiladi. Obrazlar
tizimi , badiiy -tasviriy vositalarga ko’ra  fors-tojik va turkiy adabiYot  orasida kеskin farqlar ko’zga
taShlanmaydi. Sharq adabiYotining bilimdoni Е.Bеrtеls bu haqda Shunday Yozgan edi: «Aslida biz mavzu ,
uslub, taShqi ko’riniShi bir xil faqat tildagina farq bo’lgan yagona adabiYotga egamiz.»
 X-XII asrlar O’rta OsiYo xalqlarining madaniy taraqqiYotida katta o’rin egallagan yangi bir bosqich bo’ldi.
Bu davrda O’rta OsiYo jahon madaniyati taraqqiYotining yirik va markaziy o’chog’iga aylandi. O’rta OsiYo
olimlari jahon ilm-fanini o’z kaShfiYotlari va o’lmas asarlari bilan boyitdilar. Bu davrda madaniy haYotning
tasviriy san’at, me’morchilik, musiqa kabi sohalarida ham katta yutuqlarga eriShdilar. Rus olimi N.I.Kondrat
ham, g’arbdagi eng yirik eronShunos va adabiYotShunos E.Braun ham bu davrni haqli raviShda „Sharq
uyg’oniSh davri“deb ataShgan.
Boy madaniy-adabiy an’analarga ega bo’lgan xalqimiz Sharqdagi ko’pgina qo’Shni-qardoSh xalqlar bilan
yaqin  aloqada  bo’lib  kelganliklarini  ko’ramiz.  Turli  etnik  qatlamlarga  mansubliklaridan  qat’iy  nazar
o’zbek,tojik,ozarbayjon va Sharqdagi qator boShqa xalqlar asrlar davomida deyarli bir xil siYosiy-ijtimoiy
Sharoitda yaShaganlar, zulm va zo’ravonlikka qarShi birgalaShib boSh ko’targanlar. Bu xalqlar o’rtasidagi
madaniy-adabiy aloqalar Shu zaminda paydo bo’lgan va rivojlangan. 
         X-XII asrlar Sharq xalqlari o’rtasidagi munosabatlarning ancha jonlangan davri bo’ldi. Ular o’rtasida
qadimdan davom etib kelgan bir-biridan iShlab chiqariSh madaniyatini o’rganiSh, bu davrga kelib aniq
fanlar,Shuningdek falsafa,tarix,mantiq fanining yutuqlaridan ham bahramand bo’liSh bilan tobora kengayib
bordi. Somoniylar davrida Buxoroda Muhammad Bal’amiy tomonidan arab tarixchisi Abu Ja’far Muhammad
bin  Jarir  Tabariy  (838-923)ning  „Tarixi  rusul  va  muluk“  asarini  fors  tiliga  tarjima  qildi.DavlatShoh
Samarqandiy (XV) o’zining „Tazkirat uSh- Shuaro“ asarida arablarning islomgacha ham boy poeziyaga ega
bo’liSh bilan birga ularning ko’plari fors tilida ham She’rlar Yozganligi haqida ma’lumot beradi.
         IX-X asrlardan boShlab, ya’ni O’rta OsiYo va Eronda mahalliy Somoniylar davlati vujudga kelgan
davrdan boShlab fors-tojik tilidagi adabiYot keng ko’lamda taraqqiy qildi. Bu davrda Somoniylar davlatining
Xuroson,Hirot,Balx,Gurgon kabi siYosiy markazlarida adabiy haYot ancha jonlangan edi. „OdamiSh Shuaro“
Abu  Abdullo  Ro’dakiy,  Firdavsiylar  asos  qo’ygan  fors-tojik  adabiYoti  O’rta  OsiYo  xalqlari,  jumladan  ,
o’zbeklar  uchun  nihoyatda  yaqin  edi.  Fors-tojik  adabiYotining  bu  davrda  yaShab  ijod  qilgan
Daqiqiy,Unsuriy,  Asadi  Tusiy  ,Salmon  Sovajiy  ,  Sa’diy,  Hofiz,  Umar  XayYom  ,  Zokoniy  kabi
namoYondalarning  asarlari  o’zbek  nazm  muxlislari  orasida  ham  tarqalgan  edi.        
         Prof.Ye.Bertels, prof. I.S.Braginskiy kabi rus SharqShunoslari, A.Fitrat, Sadriddin Ayniy singari o’zbek
olimlari bu davr adabiYoti, xususan, o’zbek va tojik xalqlari o’rtasidagi ijobiy aloqalarni o’rganiSh yuzasidan
tadqiqotlar olib borganlar.
         X-XII asrlar o’zbek adabiYotida fors-tojik tilida yaratilgan asarlarning ildizlari uchraydi.    XI asrning
ko’zga ko’ringan olimi Mahmud QoShg’ariyning „Devonu lug’atit turk“  asarida  kеltirilgan parchalarda ham
Shu narsa ko’zga taShlanadi. Asarda Iskandarning turli Sharq mamlakatlariga yuriShlarini baYon qiluvchi
hikoyalar mavjud. Ana Shu  hikoyalarda Iskandar o’rni-o’rni bilan tojikcha gapiradi (Chigil qabilasi va
uyg’urlar  haqidagi  hikoyalar)  «Qutadg’u  bilig  »  asarining  muallifi  Yusuf  Xos  Hojib  fors-tojik  adabiYoti,
tarixining ham chuqur bilimdoni edi. Adib «Qutadg’u bilig»da o’zining siYosiy-axloqiy qaraShlarini baYon
etiSh jaraYonida Firdavsiyning «Shohnoma»siga murojaat qiladi. Masalan, adib odil va zolim podSholar
haqida gap ochib , Firdavsiy asaridan Faridun va Zahhok obrazlarini misol kеlritadi. Ularni bir-biriga
qarama-qarShi  qo’yiSh  bilan  o’z  fikrlarini  ravShanlaShtiriShga  eriShadi.  Yusuf  Xos  Hojib  AfrosiYobni  turk

---