Toshkent islom universiteti

 
Iqtisodiyotning yuksalishi va sanoatning monopollashuvi.
 
Xorijiy sarmoya yordamida Germaniya sanoatchilari sanoatni tamomila qayta 
tikladilar va zamonaviylashtirdilar. Sarmoya va ishlab chiqarishni birlashtirish va 
markazlashtirish tez sur’atlar bilan davom etdi. Germaniyada kimyo, po’lat quyish 
va boshqa sohalarda ulkan monopol birlashmalar (IG Farbenindustri, “Po’lat 
tresti” va boshq.) vujudga keldi. 1930-yilda bunday yirik konsernlar soni 2100 
taga yetdi. Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida katta muvaffaqiyatni qo’lga kiritdi. 
Veymar respublikasi yirik burjuaziyaning boyishi va sanoatning rivojlanishi uchun 
nihoyatda qulay sharoitlar yaratgan ideal siyosiy ustqurma bo’lib chiqdi. Davlat 
iqtisodiy yuksalishni faollashtirish maqsadida o’zining byudjet mablag’laridan 
o’rinli foydalandi. 
Veymar respublikasi eski sarmoya sohiblari guruhini boyitibgina qolmay, yangi 
sanoatchilarning paydo bo’lishiga ham imkoniyat yaratdi. Masalan, 1925-yilda 
tashkil etilgan “IG Farbenindustri” kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish 
bo’yicha Yevropadagi eng yirik trestga aylandi. 1926-yilda tashkil etilgan 
birlashgan “Po’lat tresti” barcha temir va po’latning 40%ini, ko’mirning 25%ini 
ishlab chiqarardi.
17
1928-yilda Germaniyada 1913-yilga nisbatan 5 barobar ko’p elektr energiyasi, 7 
barobar ko’p avtomobil, 32 barobar ko’p alyuminiy ishlab chiqarildi. Shu yili 
Germaniya kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda birinchi va 
po’lat ishlab chiqarish bo’yicha ikkinchi o’rinni egalladi. 1929-yilda Germaniya 
16 mln tonna po’lat ishlab chiqardi (Angliya – 10 mln, Fransiya – 10 mln), 
mashinalar eksporti bo’yicha dunyoda ikkinchi o’rinni oldi.
18

 
 
Germaniyadagi iqtisodiy inqiroz va uning oqibatlari.
 
1929-1932-yillarda iqtisodiy inqiroz Germaniyadagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy 
hayotning asoslarini larzaga soldi. Uch yil davomida ishlab chiqarish hajmlari 
tinimsiz pasayib bordi. 1929 – 1933-yillardagi krizis Germaniyaga faqat salbiy 
15
И.С.Королев. “Мировая экономика глобальные тенденции за 100 лет”. Москва.: экономисть. 2003. 
16
И.С.Королев. “Мировая экономика глобальные тенденции за 100 лет”. Москва.: экономисть. 2003. 
17
И.С.Королев. “Мировая экономика глобальные тенденции за 100 лет”. Москва.: экономисть. 2003. 
18
Ломакин В. Юнити-Дана. Мировая экономика. Учебник. 2004 г.

---

11 
ta’sir ko’rsatdi (garchi AQSHdagiga qaraganda biroz kuchsiz bo’lgan bo’lsa 
ham). Ishlab chiqarishning pasayishi 1928—1932-yillarda 26%ni (AQSHda 
1929— 1932-yillarda 44%) tashkil etdi.
19
Germaniya krizisning eng past nuqtasida 
bo’lishiga qaramay o’zining markazlashgan ma’muriy boshqaruvi, majburiy 
kartellashtirish va siyosiy diktatura metodlari orqali muammolarni bartaraf etdi.
Sanoatda 1932-yildagi ishlab chiqarish darajasi 1928-yilgi ishlab chiqarish 
darajasining atigi 58% ini tashkil qildi. Germaniyadagi ishsizlik darajasi boshqa 
kapitalistik davlatlardagiga nisbatan (AQSH dan tashqari) eng yuqori bo’ldi. 
Ishsizlar soni 9 mln ga yaqin bo’lib, ularning faqat 20% ga yaqini ishsizlik 
bo’yicha miqdori juda oz bo’lgan nafaqa olardi, qolganlarga hech narsa 
to’lanmasdi.
Germaniya sanoatining barqarorlik yillaridagi (1924-1929) o’sishiga 
xorijiy davlatlardan olingan qarzlar va kreditlar sabab bo’lgan edi. Inqirozning ilk 
alomatlari ko’zga tashlanishi bilan barcha xorijiy sarmoyalar Germaniya 
iqtisodiyotidan qaytib chiqa boshladi. Bu inqirozni yanada chuqurlashtirdi. 
Iqtisodiyotning keskin beqarorlashuvi siyosiy inqirozga olib keldi. 
Inqiroz chuqurlashib bordi, yangi yuz minglab ishsizlar ko’chaga haydaldilar, 
non va xayriya yordamlari uchun navbatga turganlar safi uzayib bordi. 
Gitlerning hukumat tepasiga kelganidan keyin qilgan asosiy ishi Germaniya 
iqtisodiyotini qaytadan tuzishi bo’ldi. Natsistlar dasturi Germaniya iqtisodiyotini 
totalitar va avtoritar asosda izga solishga qaratildi. Dastur iqtisodiyotni 
rivojlantirish bilan bog’liq barcha masalalarni hal qilish bo’yicha mutloq 
vakolatga ega kuchli markaziy hokimiyatni vujudga keltirishni ko’zda tutardi. 
Uning ko’rsatmalari so’zsiz bajarilishi lozim edi. Davlat tomonidan 
boshqariluvchi aralash iqtisodiyot yuzaga keldi. Germaniya iqtisodiyotida 
mamlakat sanoatining asosini tashkil qiluvchi 30 ta eng yirik sanoat konsernlari – 
“IG Farbenindustri” (kimyo mahsulotlari, dori-darmon, porox, sintetik benzin va 
kauchuk ishlab chiqarish), ”Feraynigte Shtalverke” (po’lat ishlab chiqarish), 
“Krupp”, “Flik”, “Mannesman”, “Simens”, “AEG” va boshqalar yetakchi o’rin 
egallab turardi.
20
“Krupp”ning daromadi 1934 - 1940-yillarda 4 baravar, “IG 
Farbenindustri” ning daromadi 17 baravar, “Flik”niki 65 baravar oshdi.
21
Bularning barchasi Yevropadagi bosib olingan mamlakatlardan bo’lgan 12 mln 
xorijiy ishchilar va harbiy asirlar mehnati bilan dunyoga keldi. 
Davlat mablag’i hisobiga past navli temir rudasini qayta ishlovchi ulkan 
metallurgiya korxonalari barpo etildi. Davlat korxonalari temir rudasining 43%i, 
19
И.С.Королев. “Мировая экономика глобальные тенденции за 100 лет”. Москва.: экономисть. 2003. 
20
Лебедев В. “Развитие ФРГ в восьмидесятых и давяностых годах”. История. Изд. Дом “Первое 
сентября”.№23/2003 
21
И.С.Королев. “Мировая экономика глобальные тенденции за 100 лет”. Москва.: экономисть. 2003. 

---

12 
cho’yanning 17%i, po’latning 13%i, elektor energiyasining esa yarmidan ortig’ini 
ishlab chiqardilar. 
Davlat korxonalaridan tashqari davlat va xususiy kopaniyalar ishtirokida 
ko’plab aralash korxonalar ham barpo etildi. Davlatga barcha hissadorlik 
jamiyatlaridagi sarmoyaning 25%i tegishli edi. Yirik konsernlarni xom ashyo, 
bozor va buyurtmalar bilan ta’minlash hamda raqobatga chek qo’yish maqsadida 
majburiy kartllash, ya’ni barcha mayda va o’rta korxonalarni tugatish ishlari 
amalga oshirildi.
Natsistlar tuzumi majburiy mehnatni joriy qildi. 1934-yil 20-yanvardagi 
“Milliy mehnatni tartibga solish to’g’risida”gi qonunga ko’ra tarifli shartnomalar 
va mehnatni erkin tanlash huquqi bekor qilindi.
22
Ishchilar qayerni ko’rsatishsa, 
o’sha yerda ishlashga, tadbirkorlar qancha maosh belgilashsa, o’sha pulni olishga 
majbur edilar. Zavodlarda 1mln ishchi harbiy xizmatni o’tardi. Mehnatlari uchun 
ularga sariq chaqa to’lanardi. Ishchilarning maoshi tinimsiz kamayib borardi.