Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

7.3. Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari 

 

Bozor istiqboli eksport yoki import mahsulotlari, bozordagi baholar 

va boshqalar shaklida ishlab chiqilishi mumkin. Ular 3-5 yilgacha va 

uzoq muddatlarga aniqlanishi mumkin. Istiqbolni aniqlash usuli uning 

maqsadiga, istiqbolni ko‘rish darajasini o‘rganishga, axborot ta’minotiga 

va boshqa shartlarga bog‘liq. Istiqbolni aniqlash uchun statistik 

ma’lumotlar bilan ta’minlanadi. 

 Istiqbolni belgilash usullari turli mezonlar bo‘yicha tavsiflanadi. 

Natijalarni berish shakliga qarab istiqbol ko‘rsatkichlari miqdoriy 

va sifat ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 

Muddatiga qarab qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli 

istiqbol ko‘rsatkichlari bo‘ladi. 

Istiqboli belgilanayotgan obyekt hajmiga qarab umumiy (respublika 

iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlari) va xususiy (alohida bir tarmoq, 

infrastruktura, yirik kompaniya uchun).  

Istiqbolni belgilash usullari qo‘llanilishining amaldagi samara-

dorligi - bozor hajmini aniqlash, tashqi omillarning turli ko‘rsatkichlarga 

ta’sirini belgilash, bu omillarning bozor holatiga va dinamikasiga, 

konyunkturaga ta’sirini o‘rganish istiqbol ko‘rsatkichlarini alternativ 

tahlil qilishga imkon beradi. Iqtisodiy bashoratlashda ko‘pincha, ekspert 

baholash usuli masalan, Delfi usuli qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati 

shundan iboratki, ekspertlar guruhi o‘z kuzatishlari, tahlillari asosida u 

yoki bu muammo bo‘yicha istiqbol ko‘rsatkichlarini isbot - dalil 

(argumentli fakt) larga asoslanib baholaydilar. Umumiy fikrlar- bozor,  

uning holati, rivojlanishi, raqobatning kuchayishi, yangi bozor 

segmentlarining paydo bo‘lishi kabilar haqida ekspert xulosalari 

qilinadi. So‘ngra ekspertlar xulosalari natijalari yana maxsus standart 

dastur (kompyuter dasturi) yordamida tahlil qilinadi. Natijalar qaror 

qabul qiluvchi mas’ul shaxsga topshiriladi. 

 Bozor holatining kelajagini bashoratlashda ekspert usuli qo‘llanilib, 

unda quyidagi vazifalar hal qilinishi mumkin. 

− Talabning o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan hajmini 

aniqlash. 

− Keng assortimentdagi mahsulotlar uchun qisqa muddatga mo‘ljal-

langan talab hajmi. 

− Yangi tovarlarga talabning shakllanishini baholash. 

− Iste’molchilarning yangi tovarlarga bo‘lgan munosabatining 

bo‘lishi mumkin bo‘lgan talab hajmini aniqlash. 

− Bozordagi raqobatni baholash. 

---

160 

 

− Firmaning bozordagi holatini aniqlash va boshqalar. 

Ekspert usuli nisbatan sodda va to‘liq axborot bazasi bo‘lmaganda 

ham undan foydalanish mumkin. Bu usulning yana bir yaxshi tomoni u 

orqali bozorga tegishli sifat ko‘rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin, 

masalan, bozorda ijtimoiy –siyosiy holatning o‘zgarishi, ekologiyaning 

ishlab chiqarishga va mahsulotlarni iste’mol qilishga ta’siri kabilarni 

aniqlash mumkin. Bu usulning afzalliklari bilan birga kamchiliklari ham 

mavjud, ya’ni ekspertlar fikrining subyektivligi, ular fikr–mulohazalari-

ning cheklanganligi. Delfi usulida ekspertlar xulosasi yozma ravishda 

har bir ekspertdan bir necha bosqichda olinib, keyin bir xulosaga 

kelinadi. 1-3 yil va uzoq muddatga mo‘ljallangan prognozlarda bu usul 

bilan qilingan natijalar o‘zini oqlagan. Bu tadqiqotda 10 dan 150 tagacha 

ekspert qatnashishi mumkin. Bu albatta, masalaning qo‘yilishiga, 

muammoning katta–kichikligiga bog‘liq. 

Ekspert baholash usulida keng qo‘llaniladigan uslubiyot bu-«aqliy 

hujum» hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, muammo 

ekspertlarning bahs–munozarasi, muhokamasi asosida olib borilib, 

muammoning u yoki bu yechimi ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi. 

Diskussiya oldindan tuzilgan ssenariy asosida olib boriladi. Ekspertlash 

orqali istiqbolni baholashni tashkil etishning yangicha sxemasi 

«sinektika» usulini 1960-yilda U.Gordon taklif etdi. Uning «aqliy 

hujumdan» farqi shundan iboratki, ma’lum tarkibdagi ekspertlar guruhi 

(miqdor jihatdan stabil) «hujumdan» «hujumgacha» ma’lum tajriba 

to‘plab boradilar. 

Konyunktura prognozi bozordagi holatni ma’lum davr ichida 

oldindan ko‘rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o‘z ichiga 

oladi. Bunda konyunkturaga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning yaqin 

kelajakdagi xususiyatlarini aniqlashga e’tibor qaratiladi. 

Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahlili asosan konyunktura 

prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o‘rnini 

bosuvchi tovarlar va to‘ldiruvchi tovarlarning o‘zaro muvozanatini 

aniqlashga qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning 

bozorni o‘rganish usullaridan keng foydalaniladi. 

Bozor konyunkturasini o‘rganishning sotuvchi va ishlab chiqaruv-

chilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini qaysi 

yo‘nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo‘llash bo‘yicha 

aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi. 

Konyunkturani shuning uchun o‘rganish va bashoratlash kerakki, 

uni bilish mahsulotlarini eng foydali narxlarda sotish va sotib olish, 

mavjud resurslarni oqilona joylashtirish (manevrlashtirish), bozorda 

---

161 

 

kutilayotgan holat bilan mos holda tovar ishlab chiqarishni kengaytirish 

yoki qisqartirish imkonini beradi. Tovar bozori konyunkturasining tahlili 

quyidagi jihatlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Birinchi navbatda, mamlakat 

iqtisodiyoti siklining qanday bosqichdaligini aniqlash va unga kompleks 

tavsif berish zarur. 

Keyin ishlab chiqarish tahlil qilinadi. Aniq bir tovarni yaxlitligicha 

jahon bozori asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlar bo‘yicha ishlab 

chiqarish dinamikasi ko‘rib chiqiladi, bu tovarni chiqarishdagi 

o‘zgarishning asosiy sababi o‘rganiladi. Asosiy e’tibor ilmiy-texnika 

taraqqiyotining tarmoq va tadqiq etilayotgan tovar bozoridagi ta’siriga 

qaratiladi. 

Talab va iste’mol dinamikasining tahlili yaxlit holda va iste’molchi 

mamlakatlar bo‘yicha bo‘laklangan holda o‘tkaziladi. Shuningdek, 

bozor sig‘imiga ta’sir etuvchi asosiy omillar ham o‘rganiladi, bu tovar 

iste’moli sohasidagi ahvol tadqiq etiladi va bozorning monopollashtirish 

darajasi, savdoning shakli va metodlari ularning dinamikasi aniqlanadi. 

Ilmiy-texnika taraqqiyotini tovarning iste’moli darajasiga ta’siri albatta 

o‘rganiladi. 

Zaxiralarni tahlil qilish ishlab chiqaruvchilar va savdoda ham, 

iste’molchilarda ham zaxiralar sohasi siyosatini tadqiq etishni, ularning 

harakatlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi. 

Tovarlarning yaxlit va alohida mamlakatlar bo‘yicha jahon eksporti 

va importini tahlil qilishda savdoning yangi shakllari, bojxona tarif va 

valuta tizimi masalalari ko‘rib chiqiladi. Tovarlar eksporti va 

importining rivojlanish bashorati tuziladi. 

Narxlar – konyunkturaviy tahlilning eng muhim elementi hisobla-

nadi. Narx dinamikasi ko‘rib chiqiladi. Narxlar o‘zgarishining asosiy 

sabablari, ularning yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi, xomashyolar va 

yarim fabrikatlar narxining o‘zgarishiga, mehnat unumdorligining 

oshishi, inqirozning oldini olish, valuta kursining o‘zgarishi, savdo 

metodlari va shakliga ta’siri hamda aloqalari tahlil qilinadi. Raqobat-

chilarning narx sohasidagi, davlatning narxni shakllantirishidagi 

siyosatlari ta’minlanadi. 

Bozor sig‘imi – bozorni tadqiq etishning asosiy tomonlaridan 

biridir. Bu ko‘rsatkich prinsipial ravishda tovar savdosining imkoni 

bo‘lgan hajmini namoyish qiladi va bir yil yoki qandaydir vaqt 

davomida unda realizatsiya qilinadigan (jismoniy birliklarda yoki 

qiymat ifodasida) hajmi bilan belgilanadi. 

Bozorning sig‘imi turli xil usullar bilan baholanadi. Birinchi holatda 

quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 

---

162