Toshkent moliya instituti «iqtisodiyot» kafedrasi

Narxlar to'g'risidagi ma'lumotlarning assimetriyasi ikkita asosiy omil bilan bog'liq:

1. Ushbu ma'lumotni olish uchun qo'shimcha xarajatlar (eski guruh va tashrif buyuruvchilar guruhi mavjud). Qadimgi odamlar hamma o'z hududlaridagi narxlar haqida bilishadi. Turist biror narsani tezda bilib olish imkoniyatiga ega emas.

2. Eng muvaffaqiyatli variantni topish uchun qo'shimcha xarajatlar.

Xususan, korxona ichida ma'lumot almashish natijasida kelib chiqadigan ma'lumotlarning assimetriyasi, ya'ni. turli darajadagi xodimlar va menejment o'rtasida, shuningdek, bir xil darajadagi bo'limlar o'rtasida - bu moliyaviy, iqtisodiy yoki hisobot ma'lumotlari bo'lsin. Tashqi qabul qiluvchilarga uzatiladigan, shuningdek korxona ichiga o'ralgan tashqi manbalardan olingan ma'lumot korxona xodimlari tomonidan qayta ishlanadi, bu esa ma'lumotlarning assimetriyasi korxona ichida yuzaga kelishini va keyinchalik boshqaruv qarorlariga ta'sir ko'rsatishini anglatadi.

Axborot nazariyasi nuqtai nazaridan quyidagi umumiy sifat xususiyatlari eng muhimdir: ob'ektivlik, ishonchlilik, to'liqlik, aniqlik, dolzarblik, foydalilik, o'z vaqtida, tushunarlilik, mavjudlik. Axborotning sifat xususiyatlariga o'xshash tarzda uning assimetriyasini quyidagi tasniflash taklif etiladi: ob'ektivlik, ishonchlilik, to'liqlik, aniqlik, dolzarblik va foydalilik.

1. Axborot ob'ektivligining assimetriyasi. Axborotning ob'ektivligi uning fikri yoki ongidan, shuningdek uni olish usullaridan mustaqilligini tavsiflaydi. Axborot ob'ektivligining assimetriyasi darajasini pasaytirish uchun sub'ektivlik elementini kamaytiradigan ishlov berish usullari va qabul qilish manbalaridan foydalanish kerak.

2. Axborot ishonchliligi assimetriyasi. Ma'lumotlar haqiqiy vaziyatni aks ettirsa ishonchli. Ob'ektiv ma'lumotlar har doim ishonchli, ammo ishonchli ma'lumotlar ham ob'ektiv, ham sub'ektiv bo'lishi mumkin. Ishonchli ma'lumotlar to'g'ri qaror qabul qilishga yordam beradi. Ma'lumotlar quyidagi sabablarga ko'ra yolg'on bo'lishi mumkin: sub'ektiv mulkni qasddan buzish (noto'g'ri ma'lumot) yoki bila turib buzib ko'rsatish; aralashish natijasida buzilish va uni tuzatish vositalarining etarlicha aniq emasligi. Axborotning ishonchliligi assimetriyasi darajasini pasaytirish uchun turli manbalardan olingan ma'lumotlarni taqqoslash kerak; o'z vaqtida dezinformatsiya; buzib ko'rsatilgan ma'lumotlarni chiqarib tashlash.

Axborotning to'liqligi assimetriyasi. Agar tushunish va qaror qabul qilish uchun etarli bo'lsa, ma'lumotni to'liq deb atash mumkin. To'liq bo'lmagan ma'lumotlar noto'g'ri xulosa yoki qarorga olib kelishi mumkin. Axborotning to'liqligini assimetriyasini kamaytirish uchun, avvalo, iste'molchi uchun minimal zarur bo'lgan ma'lumot miqdorini aniqlash, so'ngra uning belgilangan talablarga muvofiqligini nazorat qilish kerak.

Axborot aniqligining assimetriyasi. Axborotning aniqligi uning ob'ekt, jarayon, hodisa va hokazolarning haqiqiy holatiga qanchalik yaqin ekanligi bilan belgilanadi Axborotning aniqligi assimetriyasi darajasini pasaytirish uchun ob'ekt, jarayon, hodisaning predmet sohasidagi mustaqil mutaxassislar jalb qilinishi kerak.

An'anaviy mikroiqtisodiy tahlilning asosiy shartlaridan biri bu bozor operatsiyalarining barcha ishtirokchilari bozorlarda sotiladigan barcha tovarlar, xizmatlar va resurslar to'g'risida to'liq ma'lumotga ega bo'lishidir.

Aslida, ma'lumotlar o'rtasida notekis taqsimlanadi

bozor ishtirokchilari . Qoidaga ko'ra, sotuvchilar xaridorlarga qaraganda tovarlarning xususiyatlari haqida ko'proqbilishadi.

Asimmetrik ma'lumot - bu shartnomalar, bitimlar tuzish jarayonida yuzaga keladigan holat, bunda alohida ishtirokchilar shartnomaning predmetiga, boshqa ishtirokchilarga ega bo'lmagan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lgan muhim ma'lumotlarga ega.

Axborotning assimetrik tarqalishi "yaxshi" tovarlar bozoridan "yomon" larning to'liq yoki qisman olib tashlanishiga olib keladi. Ushbu hodisa salbiy tanlov yoki salbiy tanlov deb ataladi.

Noxush tanlov ichki mahsulotni talab qiladi , uning qiymati xaridor uchun mahsulotning yuqori foydali xususiyatlarini kamaytiradi.

Ichki - bitim ishtirokchilari tomonidan uning yakunida kelishib olinmagan xarajatlar yoki foyda; bitim natijasida tomonlardan biri uchun ma'lumot etishmasligi (asimetrik) mavjud bo'lmaganda yuzaga keladi.

Axborotning assimetriyasi bozorning umumiy samaradorligini pasaytiradi. Ammo, avvalambor, yaxshi tovarlarni sotuvchilar uchun foydali emas. Ular xaridor o'z mahsulotlarini tovarlarning umumiy massasidan ajratib qo'yishi mumkinligiga qiziqishmoqda. Asimmetriklikni engish uchun

ma'lumot uchun, yaxshi mahsulot sotuvchilari yuqori narxni talab qilib, kafolatlar taklif qiladilar. Muhim omil bu kompaniyaning obro'sidir. Davlat ushbu muammoni bozor ma'lumotlarini to'plash va taqdim etish orqali, masalan, axborot markazlarini tashkil etish orqali, shuningdek, mahsulot to'g'risida to'liq va haqqoniy ma'lumot olish huquqini o'rnatish va himoya qilish orqali hal qilishi mumkin.

Talabning narx elastikligi va uning omillari Talab qonuni tovar narxining tushishi talab qilinadigan miqdorning oshishiga olib kelishi ifodalaydi. Talabning narx elastikligi - talab qilinadigan miqdor qancha bo`lganda narx o`zgarishiga javob berishini o`lchaydi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga katta miqdorda ta’sir qilsa, tovar uchun talab elastik deyiladi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga kichik miqdorda ta’sir qilsa, talab noelastik deyiladi. Har qanday tovar uchun talabning narx elastikligi narx oshganda iste’molchilar kamroq tovar sotib olishga qay darajada tayyor ekanliklarini o`lchaydi. Elastiklik iste’molchi afzal ko`radigan iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik kuchlarga ta’sir etadi. Tajribaga asoslangan holda talabning narx elastikligini qanday omillar belgilab berishi haqidagi ba’zi umumiy qoidalarni ko`rib chiqamiz. O`rin bosuvchi tovarlarning mavjudligi. O`rin bosuvchi tovarlar ko`proq elastik bo`ladi, chunki xaridor uchun bu tovardan boshqa tovarga o`tish ancha oson. Masalan, saryog’ va margarin oson o`rin almasha oladi. Saryog’ narxining kichik miqdorda o`sishi margarin narxiga e’tiborimizni qaratadi va sotib olinadigan saryog’ miqdorining kamayishiga sababchi bo`ladi. Teskari ravishda, tuxumning o`rin bosuvchisi bo`lmaganligi sababli tuxum uchun talab saryog’nikiga qaraganda deyarli elastik emas. Qulay hayot kechirishga teskari muhumlik. Qulay hayot kechirishda elastik talab bo`lganligiga teskari ravishda muhimlik noelastik talabdir. Shifokorko`rigining narxi oshgani bilan insonlar shifokor qabuliga yozilishni kamaytirishmaydi, hatto kamroq borishi mumkin bo`lsa ham. Bunga teskari ravishda talab qilinadigan qayiqlar miqdorining kamaytirishga olib keladi. Bunga sabab ko`pchilik odamlar shifokor qabuliga muhimlik sifatida qayiqlarni esa qulay hayot kechirish sifatida baholaydi albatta. Tovar muhimlik yoki qulaylik sifatida baholanishi nafaqat tovarning vaqtinchalik ma’lumotiga, balki sotuvchining afzalliklariga ham bog’liq. Bunga ahamiyat bermaydigan qiziquvchi dengiz suzuvchisi uchun qayiqlar noelastik, doctor uchun qulaylik va elastik talab bo`ladi. Elastiklik - talab qilinadigan yoki taklif qilinadigan miqdorning uning omillaridan biriga ta’siring o`lchovi. Talabning narx elastikligi - tovarning talab qilinadigan miqdori, shu tovarning narxiga qay darajada ta’sir qilishini o`lchaydi va talab qilinadigan miqdorning o`zgarish foizi narxning o`zgarish foiziga nisbati bilan aniqlanadi. Talabning narx elastikligi va uning aniqlovchilari Tovar narxining pasayishi unga bo`lgan talabni oshiradi. Bu talab qonunidir. Talabning narx elastikligi narx o`zgarganda talab qanday o`zgarishini ifodalaydi. Biror mahsulotga bo`lgan talab elastik deb yuritiladi, agar talab miqdori narxdagi o`zgarishga sezilarli ravishda javob qaytarsa. Biror mahsulotga bo`lgan talab noelastik bo`ladi, agar talab miqdori narxdagi o`zgarishlarga birozgina javob qaytarsa. Har qanday mahsulot uchun talabning narx elastikligi o`sha mahsulotning narxi oshganda iste’molchilarning xaridi qanday ekanligini hisoblaydi. Shunday qilib, elastiklik iste’molchi xohishlarini shakllantiradigan ko`plab iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik kuchlarda aks etadi. Lekin, tajribaga asoslangan holda, biz talabning narx elastikligini nima aniqlab berishi haqida bir necha umumiy qoidalarini bayon qilamiz. Yaqin o`rin bosuvchi tovarlarning mavjudligi. O`rnini bosuvchisi bor bo`lgan tovarlar ko`proq elastik talabga ega, chunki bir tovar o`rniga boshqasini sotib olish iste’molchilar uchun osonroq. Masalan, saryog` va margarin bir-birini o`rnini bemalol bosadi. Margarin narxi o`zgarmaganda saryog` narxining biroz ko`tarilishi saryog`ning sotilish miqdori tushushiga sabab bo`ladi. Bunga zid holda, tuxumning o`rnini bosadigan tovar bo`lmagani uchun tuxumga bo`lgan talab saryog`ga nisbatan kamroq elastik bo`ladi. Zaruriyat hashamatga qarshi. Zaruriyatga bo`lgan talab odatda noelastik bo`ladi, lekin hashamat elastik talabga ega. Shifokorlarga tashrif buyurish narxi oshgan vaqtda, odamlar ular bilan uchrashish sonini keskin kamaytirmaydi. Lekin yelkanli qayiq narxi oshsa, unga bo`lgan talab sezilarli darajada pasayadi. Chunki odamlar shifokorga zaruriyat uchun borishadi, yelkanli qayiq esa hashamat hisoblanadi. Albatta, tovarlarning zaruriyat yoki hashamat ekanligi ularning ichki xususiyatlariga bog`liq emas, balki xaridorlarning xohishiga bog`liq. Sog`lig`iga kamroq munosabatda bo`lgan dengizchi uchun yelkanli qayiq talab elastikligiga ega bo`lgan zaruriyat bo`lishimumkin va shifokorga borish elastik talabga ega bo`lgan hashamat bo`lishi mumkin. Bozor tavsifi. Har qanday bozor talab elastikligi bozor chegaralarini qanday chizishimizga bog`liq. Tor doirada aniqlangan bozor keng doirada aniqlanganidan ko`ra elastikroq talabga ega, chunki tor doirada aniqlangan tovarlar uchun bir- birini o`rnini bosuvchi tovarlar topish oson. Misol uchun, oziq-ovqat noelastik talabga ega, chunki oziq-ovqatning o`rnini bosadigan tovar mavjud emas. Muzqaymoq elastik talabga ega, chunki disertga muzqaymoqdan boshqa narsa olsa ham bo`ladi. Vanillin muzqaymog`i juda ham elastik talabga ega, chunki muzqaymog`ning ko`plab boshqa tamlilari uning o`rnini bosadi. Vaqt birligi. Tovarlar odatda uzoqroq vaqtda ko`proq elastik talabga ega bo`lishadi. Benzin narxi oshganda, birinchi oylarda unga bo`lgan talab miqdori biroz kamayadi. Lekin, vaqt o`tgan sayin, odamlar yoqilg`i tejaydigan mashinalar sotib olishadi, jamoa transportidan ko`proq foydalanishadi va ish joylariga yaqin joyga ko`chishadi. Bir necha yil ichida benzinga bo`lgan talab sezilarli darajada tushadi. Talab egri chiziqlarining o`zgarishi Iqtisodchilar talab egri chizig`larini ularning elastikligiga qarab guruhlarga ajratishgan. Elastiklik 1 dan katta bo`lsa, talab elastik hisoblanadi, ya’ni talab miqdori narxga nisbatan ko`proq suriladi.



Elastiklik 1 dan kichik bo`lganda, talab noelastik bo`ladi, ya’ni talab miqdori narxga nisbatan kamroq suriladi. Agar elastikli aniq 1 ga teng bo`lsa, narx va miqdor bir nisbatda suriladi va talab birga teng elastik deyiladi. 1-chizmada beshta holat ko`rsatilgan. 0 elastikka ega bo`lgan ekstremal holatda((a) panelda), talab batamom noelastik va talab egri chizig`i vertikal. Bu holatda, narxdan qat’i nazar, talab bir xil bo`ladi. Elastiklik oshgan sayin, talab egri chizig`i yassi bo`lib boraveradi( (b), (c) va (d) qism). Natijada, talab butunlay (a) Mutloq noelastik talab: Elastiklikk 0 ga teng (b) Noelastik talab: Elastiklikk 0 ga teng Narx Miqdor Talabning narx elastikligi talab egri chizig’ining tik yoki yotiq bo’lishini belgilab beradi. E’tibor berish kerakki, barcha foiz o’zgarishlari o’rta nuqta usulidan foydalanilgan holda hisoblaniladi RASM 2. … talab hajmini o’zgartirmaydi 1.Narx ko’tarilishi 1.Narx ning 22 % ga ko’tarilishi 2. … talab hajmini 11 % ga kamaytiradi Narx Miqdor Narx Miqdor Narx Miqdor Narx Miqdor Talab Talab Talab Talab Talab 1.Narx ning 22 % ga ko’tarilishi 2. … talab hajmini 22 % ga kamaytiradi 1.Narx ning 22 % ga ko’tarilishi 2. … talab hajmini 67 % ga kamaytiradi 1.Narx 4$ dan yuqori bo’lsa talab nolga teng 2.Narx 4$ bo’lsa iste’molchilar sotib oladilar 3.Narx 4$ dan past bo’lsa talab hajmi cheksiz 48 elastik bo`ladi( (e) panel). Bu talabning narx elastikligi cheksizlikka intilgan sayin sodir bo`ladi va talab egri chizig`i gorizontal holatga keladi, narxdagi kichik o`zgarish talab miqdorining keskin o`zgarishiga olib keladi. Umumiy daromad va talabning narx elastikligi Bozordagi talab va taklif o`zgarishlarini o`rganayotganda, biz o`rganishni xohlaydigan bir o`zgaruvchi bu umumiy daromaddir, tovar uchun xaridor to`lagan va sotuvchi olgan miqdor. Ixtiyoriy bozorda umimiy daromad P x Q shaklida, ya’ni tovarning narxi (P) ko`paygan sotilgan tovar miqdori(Q). Buni biz grafikda ko`rishimiz mumkin. Talab egri chizig`i ostidagi to`rtburchakning balandligi P, eni esa Q. To`rtburchakning yuzi P x Q ushbu bozordagi umumiy daromadga teng. 2- chizmada P=4$, Q=100, umumiy daromad 4$ x 100 yoki 400$. Talab egri chizig`i bo`ylab narx yoki miqdor ko`chsa, umumiy daromad qanday o`zgaradi? Javob talabning narx elastikligiga bog`liq. Agar talab noelastik bo`lsa(3-chizma, (a) qism), narxning oshishi umumiy daromadning oshishiga sabab bo`ladi. Bu yerda narxning 1$ dan 3$ga ko`tarilishi talab miqdorini 100 dan 80 ga tushushiga sabab bo`ladi, demak umumiy daromad 100$dan 240$ ga oshgan. Narxning oshishi P x Q ni ham oshiradi, chunki Q talab miqdoridagi pasayish P narxdagi o`sishga nisbatan kichikroq bo`ladi. Agar talab elastik bo`lsa biz qarama-qarshi natijaga erishamiz: narxning ko`tarilishi umumiy daromadning kamayishiga sabab bo`ladi. Masalan, 3- chizmadagi (b) panelda, narx 4$ dan 5$ ga oshganda, talab miqdori 50 dan 20 ga tushgan, demak umumiy daromad 200$ dan 100$ ga tushgan. Chunki talab elastik, talab miqdori narxga nisbatan ko`proq o`zgargan. Bu chizmadagi misollar ekstremal bo`lishiga qaramasda, ular bir necha umumiy qoidalarni ifodalydi:  Talab noelastik bo`lganda(narx elastikligi 1 dan kichik), narx va umumiy daromad bir xil yo`nalishda harakatlanadi.  Talab elastik bo`lganda(narx elastikligi 1 dan katta), narx va daromad qarama-qarshi yo`nalishda harakatlanadi.  Agar narx elastikligi aniq 1 ga teng bo`lsa, narx o`zgarganda umumiy daromad o`zgarishsiz qoladi.