Toshkent moliya instituti moliyaviy menejment fakulteti "menejment va marketing" kafedrasi
Korxona boshqaruvini takomillashtirishda inson resurslaridan
Download 0.63 Mb. Pdf ko'rish
|
mehnat faoliyatini boshqarishda samaradorlik omillari
|
3.3 Korxona boshqaruvini takomillashtirishda inson resurslaridan
foydalanishni rivojlantirish yo’llari. Bozor sharoitida samaradorlikni baholash quyidagi ko’rsatkichlarga asoslanish mumkin: foyda, ishlab chiqarish xarajatlari, foydalilik, unumdorlik. Ilm – fan sig’imi, fond sig’imi, material sig’imi, tabiiy resurslardan unumli foydalanish. Omillar bilan ko’rsatkichlar o’rtasida uzviy o’zaro bog’liqlik mavjud, samaradorlikni baholashda ular bir – birlarini to’ldirib turadilar. Shuning uchun vaqt doirasida omillarning samaradorlikka ta’sirini to’g’ri belgilash kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mintaqaviy iqtisodiyotda barcha samaradorlikni oshirish omillari quyidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: - Ishlab chiqarish va boshqarish texnik darajasining oshishi. - Ishlab chiqarish va
mehnatni tashkil
etish, boshqarishni takomillashtirish. - iqtisodiyot va ishlab chiqarishning tuzilmaviy o’zgarishi. - tarmoq va mintaqaviy omillar. - tarmoqlararo omillar. Ko’rsatilgan samaradorlikni oshirish omillarining yiriklashgan turlari asosan barcha xo’jalik yuritish jarayonining elementlari, harakat turlarini o’z ichiga olgan holda, iqtisodiyot va tarmoqlar uchun samaradorlik ko’rsatkichlari bir xilda bo’lishini ta’minlaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, samaradorlik tushunchalari orasida boshqarish samaradorligi alohida o’rin egallaydi. Chunki har bir iqtisodiy tizim va jarayon samarali boshqarishga muhtoj. Iqtisodiyotning boshqarish samaradorliga yig’ilganda, avvalo boshqarish jarayonining natijaviyligini bildiradi. Agar boshqarish faoliyatining natijaviyligi inson faoliyatining pirovard natijaviyligi bilan
50
to’g’ri kelsa, boshqarish murakkab, ko’p qirrali ob’ektni baholash bo’yicha to’liq (umumiy) va shaklan samaradorlik bo’liish mumkin. Boshqarish samaradorligini aniqlashda uning namoyon bo’ladigan sohalari hisobga olish kerak: ishlab chiqarish sohasi va iste’mol sohasi. Vaqt bo’yicha boshqarish samaradorligi qisqa muddatli va uzoq muddatliga bo’linadi. Shuning uchun boshqarishga qisqa muddatli emas, balki uzoq muddatli samaradorlik xos. Boshqarish samaradorligini baholashda quyidagi tavsiflar hisobga olinishi lozim: - tezkorlik (operativlik), ya’ni boshqarish xarakatlarining maqsad i, vazifalari va iqtisodiyot talablarini e’tiborga olgan holda olib borish; - foydalilik yoki boshqarishning tashkiliyligi, ya’ni iqtisodiyot va boshqarishning o’zaro ta’sirini tashkil etishni aniq ta’minlash; - tejamkorlik yoki natijaviylik, ya’ni boshqarshni ng eng kam mehnat, moddiy va moliyaviy xarajatlar bilan boshqarish ob’ektiga ta’sir etish. Shunday qilib, tezkorlik, tashkiliylik, tejamkorlik boshqarish samaradorligining muhim shartlaridir. Boshqarish tizimining birligi uning tarmoqqa, kontsernga korxonaga va mintaka iqtisodiyotiga nisbatan birligini isbotlaydi. Boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini baholashning qator masalalari xarakterga ega va batamom hal etilmagan, bu holat o’z navbatida, ishlab chiqarishni boshqarishning taraqqiyparvar shakllari va usullarini tadbiq etishga to’sqinlik qiluvchi, boshqaruvni samaradorligini kamaytiruvchi va ko’pincha ko’rsatilgan tadbirlarni noto’g’ri baholashga olib keluvchi sabablardan biri bo’lib qolmoqda. Shuni aytib o’tish kerakki, boshqaruv xizmati va bo’linmalarining ayrim xodimlari faoliyatini ularning bajargan ishi natijalari bo’yicha baholashni amalga oshirishning iloji yo’q. Ularning faoliyati natijalari boshqaruv ob’ektiga ta’sir qilish yo’li bilan amalga olshiriladi, ya’ni ishlar natijalarida ko’rinadi. Shuning uchun boshqaruv faoliyatini 51
takomillashtirish bo’yicha tadbirlarni baholashni ularning muassasa va tashkilotlarining ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati yakuniy natijalariga nisbatan o’tkazish kerak. Boshqaruvni baholashni muassasa va tashkilotlar faoliyatining yakuniy natijalari bilan bog’lashni ta’minlashda iqtisodiy samaradorlik berganlarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Jamoat ishlab chiqarishi samaradorligi eng umumiy ko’rsatkich. Bunga e’tiborni qaratish boshqaruv rolini oshiradi. Undan tashqari, pastroq tartibdagi ko’rsatkichlar ham ishlatilishi mumkin, ular u yoki bu boshqaruv idorasi shu vaqt davomida oldida turgan va muassasa, tashkilot yoki tizim bo’linmalari ishining aniq sharoitlaridan kelib chiqadigan maqsadlarga muvofiq aniqlanadi. Ko’rsatkichni to’g’ri tanlash boshqaruv idorasi faoliyatini ob’ektiv baholash hamda boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha ayrim tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini baholashning hal qiluvchi sharoiti hisoblanadi. Boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlar samaradorligini baholash me’zonlari sifatida, savdoga chiqarilgan yoki realizatsiya qilingan tovar mahsuloti hajmi, balans foydasi yoki tovar mahsuloti realizatsiyasidan tushgan foyda va boshqa ko’rsatkichlar bo’lishi mumkin. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni rejalash – tirish va hisobga olishning normativ usulini tadbiq etishda mehnat, moddiy – texnik va moliyaviy resurslarini samarali ishlatish masalasi qo’yiladi. Shuning uchun bu holda
samaradorlikni baholashning eng ob’ektiv ko’rsatkichi mahsulotning foydasi yoki tannarxi hisoblanadi, tovar mahsulotini ishlab chiqarilgan va uning realizatsiya qilingan hajmi kabi ko’rsatkichlarda aytib o’tilgan tadbirlar natijalari ko’rinmaydi. Foyda samaradorlikni baholashning ko’rsatkichi sifatida iqtisodiyotning tarmoqlari, ayrim muassasalar va tashkilotlar bo’yicha samaradorlikni hisoblashda ma’lum uslubiy qo’llashni ta’minlaydi. Shu
munosabat bilan
boshqa teng
sharoitlarda samaradorlikning ko’rsatkichi sifatida foydani qo’yishi kerak. Boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlar samaradorligi ijtimoiy – iqtisodiy
52
samaralarda ko’rinadi. Ijtimoiy samara mehnat sharoitlarini yaxshilash mehnat malakasi va madaniya – tining oshishi, xodimlarning ish faolligi o’sishi, ziddiy holatlarning qisqarishi va boshqa mikdoriy baholashga mos kelmaydigan omillarda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ijtimoiy samara boshqaruv tizimi yoki uning alohida tashkiliy birligida yuz bergan sifatli siljishlar (kadrlarning to’liqligi, ular oqimining qisqarishi va boshqalar) bilan xarakter – lanadi. Boshqaruvni takomillashatirish bo’yicha tadbirlarni tadbiq qilishdan olingan iqtisodiy samara to’g’ri va bevosita samarada ko’rinadi. To’g’ri samara tadbirlarni tadbiq etishdagi mehnat, moddiy va moliyaviy xarajatlarni to’g’ridan – to’g’ri tejashda namoyon bo’ladi (Masalan, qayta tashkil etishda, boshqaruv tizimining qo’shilishida va boshqa o’zgarishlarda boshqaruv apparati sonining qisqarishi bilan bog’liq holdagi ish xaqining tejami). Shuningdek, boshqaruv tizimini takomillashtirish bo’yicha tadbirlarni tadbiq qilishdan olingan iqtisodiy samara ham asosan to’g’ri samarada emas, balki bevosita samarada, ya’ni muassasalar va tashkilotlar faoliyatining yakuniy natijalarida ko’rinadi. Bevosita samara boshqaruv qarorlarining tayyorlanishi, qabul qilinishi va amalga oshirilishi bilan bog’liq. U axborot sifatining yaxshilanishi, ya’ni uning aniqligi, shubhasizligi, uni yig’ish va tahlil qilishning tezkorligi va to’liqligini oshirishni ta’minlash yo’li bilan hamda ilg’or, ilmiy asoslangan normalar va normativlarni qo’llash va mehnat, moddiy va moliya resurslarini mahsulot ishlab chiqarishga tejash va samarali ishlatishni nazorat qilishni kuchaytirish, ilmiy – texnik taraqqiyparvar yutuqlar va tashkiliy – texnik tadbirlarni tadbiq etish, ishlab chiqarishdan tashqari yo’qotishlar, xarajatlar va boshqa omillar asosida norma o’zgarishlari va normadan chiqishlarni tezkor aniqlash, ularning sabablari va sababchilarini topish, o’z vaqtida ogoxlantirish hisobiga erishiladi. Bevosita samara realizatsiyasi zamini tadbirlarni tadbiq qilish jarayonida tayyorlangan va qabul qilingan boshqaruv qarorlarining amalga oshirilishidir. Binobarin, boshqaruv apparati ishida turli o’zgarishlarning muassasalar va tashkilotlar
53
faoliyatining so’ngi natijalarida ko’rinadigan bevosita samaraga ta’siri natijalarini aniqlashning murakkabligi ularni aniqlashning o’ziga xos usullarini izlash kerakligini ta’kidlaydi. Boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlar samaradorligi asosan muassasa, tashkilot faoliyatining u yoki bu ko’rsakichlarining o’sishida ko’rinadi. Shuning uchun aytib o’tilgan tadbirlarni tadbiq etishdan olingan iqtisodiy samaradorlikni aniqlashda o’suvchi ko’rsatkichlarning ishlatilishi hisoblarning ob’ektivligini ta’minlovchi asosiy tomoyili hisoblanadi. Bu hisoblarda ushbu tadbirlarni tadbiq etish natijalarining eng ob’ektiv ayrim yoki keng ko’lamdagi tadbirlar samaradorligini baholash mezoni deb qabul qilingan ko’rsatkichlar o’sishi sur’atlari ishlatilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqaruvni takomillashtirishga jonli mehnat xarajatlari hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Bu xarajatlarni o’suvchi ko’rsatkichlarga moslash boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlarni tadbiq etishdan olingan bevosita samarani ifodalaydi. Binobarin, bevosita samaradan tashqari tadbirlarni tadbiq etish jonli mehnat to’g’ri xarajatlarining kamayishi yoki ko’payishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, bu o’zgarishlarni hisobga olish uchun jonli mehnat to’g’ri xarajatlarining kamayishi yoki ko’payishi darajasiga o’suvchi ko’rsatkichlarni to’g’rilash kerak. Bunday tuzatish boshqaruvni takomillashtirish bo’yicha tadbirlarni tadbiq etishdan olingan nafaqat bevosita, balki to’g’ri samarani ham hisobga olishga imkon yaratadi. Tadbirlarni tadbiq etishdan olingan iqtisodiy samaradorlikni halq xo’jaligiga nisbatan aniklash nafaqat apparat boshqaruvi ishini takomillashtirish bo’yicha tadbirlar amalga oshirish initsiator xizmatlarining xarajatlarini, balki unga bog’liq bo’lgan tutash xizmatlar, bo’limlar va boshqa bo’linmalar xizmatlarini hisobga olishni talab etadi. Tutash birliklari xalqasini to’g’ri tanlash to’liq samarani aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, muassasaning tutash xizmatlari hisobiga rejalashtirishni takomillashtirish bo’yicha tadbirlarni amala oshirishda
54
moliyaviy bo’lim, buxgalteriya, moddiy – texnik ta’minlash bo’limi va rejalashtirish – iqtisodiy bo’limlar faoliyati orqali tadbiq etilgan tadbirlar bilan bog’liq takomillashtirish elementlari kirgan boshqa xizmatlarni kiritish mumkin. Bunday hisoblarda faqat tadbirlarga bog’liq shaxslar davrasi nazarda tutiladi. Boshqaruvni takomillashtirish nafaqat ushbu muassasasi ishining natijalariga, balki tutash muassasalar, tashkilotlar va korxonalar faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu uslubiy tamoyillardan kelib chiqib, boshqaruvni takomillashtirish bilan bog’liq xodimlar sonini shartli ravishda aniqlash mumkin. Download 0.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|