Toshkent moliya instituti "pul va bank" fani
Бреттон Вудс валюта тизими ва унинг асосий прициплари
Download 461.47 Kb. Pdf ko'rish
|
Pul va Bank ON 13- variant javob Artikov E
|
3. Бреттон Вудс валюта тизими ва унинг асосий прициплари
1 Bretton-Vuds pul tizimi– Bu maxsus valyuta reglamenti bo‘lib, uning qoidalari BMTning global moliyaviy masalalar bo‘yicha maxsus konferensiyasida qirqdan ortiq davlat vakillari tomonidan imzolangan kelishuvda o‘z ifodasini topgan. Valyuta tizimi konferentsiya o'tkaziladigan joy - Amerika Qo'shma Shtatlaridagi Bretton-Vuds kurorti nomi bilan atalgan. Aynan o'sha paytda, 1944 yilda yangi valyuta tizimining asosini tashkil etgan Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg'armasini yaratish to'g'risida qaror qabul qilindi. Bretton-Vuds valyuta tizimi jahon savdosiga ma’lum erkinliklarni ta’minlash, shuningdek, valyuta kurslarini AQSH dollari va oltin bilan bog’lash orqali barqarorlashtirish maqsadida yaratilgan. Ushbu voqealar munosabati bilan "oltin kursi" atamasi hayotga tatbiq etildi va oltinning rasmiy qiymati - untsiya 35 dollar narxida belgilandi. Darhaqiqat, dollar jahon pullari turlaridan biriga aylandi va bu valyuta zimmasiga katta mas'uliyat yukladi. Ushbu tizimning ishlashi faqat AQShning oltin zahiralari dollarni erkin konvertatsiya qilishga imkon bersagina to'sqinliksiz amalga oshirilishi mumkin edi. Amaliyot ko'rsatganidek, bu holat uzoq davom eta olmasdi. Bretton-Vuds tizimining inqirozi jahon iqtisodiyotining asosiy kuchlari balansining o'zgarishi va AQSH dollarining qadrsizlanishi natijasida yuzaga keldi. Tizimning asosiy valyutasi bo'lganligi sababli uning tushib ketishi qat'iy belgilangan stavkalar va butun jahon valyuta tizimining yo'q qilinishiga sabab bo'ldi.U yoki bu shaklda, u yaratilgan paytda unga yuklangan vazifalar bilan, qayta tiklash. Xalqaro savdo va tashqi savdo balansida davlatlarning mustahkamlanishi - Bretton-Vuds tizimi bardosh bera oldi. Va uning qulashi yangi faoliyat - valyuta savdosining rivojlanishi uchun bahona bo'ldi. Bretton-Vuds tizimining yaratilish tarixi Pul tizimining rivojlanish qonuniyatlari takror ishlab chiqarish mezoni bilan belgilanadi, milliy va jahon iqtisodiyoti rivojlanishining asosiy bosqichlarini aks ettiradi. Bu mezon jahon valyuta tizimi tamoyillari va jahon xo‘jaligi tarkibidagi o‘zgarishlarning davriy nomuvofiqligida, shuningdek, uning asosiy markazlari o‘rtasidagi kuchlarning uyg‘unlashuvida namoyon bo‘ladi. Shu munosabat bilan jahon valyuta tizimining inqirozi davriy ravishda yuzaga keladi. Jahon valyuta tizimining inqirozi davrida uning tarkibiy tamoyillari faoliyati buziladi, valyuta qarama-qarshiliklari keskin kuchaydi. Valyuta inqirozi bilan bog'liq o'tkir epidemiyalar va dramatik hodisalar ko'payish tahdidisiz uzoq davom eta olmaydi. Shuning uchun valyuta inqirozining o'tkir shakllarini yumshatish va jahon valyuta tizimini isloh qilish uchun turli xil vositalar qo'llaniladi. Jahon valyuta tizimining evolyutsiyasi milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanishi va ehtiyojlari, dunyodagi kuchlar muvozanatining o'zgarishi bilan belgilanadi. 1930-yillardagi Buyuk Depressiya oltin standart tizimining qulashiga olib keldi. Bu, shuningdek, mamlakatlarni xalqaro savdoga katta xalaqit beradigan savdo to'siqlarini o'rnatishga undadi. Ikkinchisi Jahon urushi. Shuning uchun adolatli aytish mumkinki, bu urush oxiriga kelib, jahon savdosi va pul tizimi vayronalarga aylandi. Jahon valyuta tizimining asoslarini rivojlantirish maqsadida 1944 yil 1-22 iyulda Nyu- Gempshir (AQSh) Bretton-Vuds shahrida ittifoqchi davlatlarning xalqaro konferensiyasi chaqirildi. Anglo-amerikalik mutaxassislar boshidanoq oltin standartiga qaytish g'oyasini rad etishdi. Ular iqtisodiy o'sishni ta'minlashga va iqtisodiy inqirozlarning salbiy ijtimoiy- iqtisodiy oqibatlarini cheklashga qodir bo'lgan yangi jahon valyuta tizimining tamoyillarini ishlab chiqishga intildilar. AQSHning jahon valyuta tizimida dollarning hukmron mavqeini mustahkamlash istagi G.D.ning rejasida oʻz aksini topdi. Uayt (AQSh Moliya vazirligining Valyuta tadqiqotlari departamenti boshlig'i). G.D.ning rejalari bo'yicha uzoq muhokamalar natijasida. Uayt va J. M. Keyns (Buyuk Britaniya) Amerika loyihasini rasman mag'lub etdilar, garchi davlatlararo valyutani tartibga solishning Keynscha g'oyalari ham Bretton-Vuds tizimining asosi bo'lgan. Ikkala valyuta loyihasi ham umumiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi: erkin savdo va kapital harakati; muvozanatli to‘lov balansi, barqaror valyuta kurslari va butun jahon valyuta tizimi; oldingi oltin standart tizimining afzalliklarini saqlab qolish (qat'iy valyuta kurslari), uning kamchiliklarini (ichki makroiqtisodiy o'zgarishlarning murakkab jarayonlari) yo'q qilish jahon valyuta tizimining ishlashini monitoring qilish, o'zaro hamkorlik qilish va to'lov balansi taqchilligini qoplash uchun xalqaro tashkilotni yaratish. 1945-yil 27-dekabrda konferentsiyada kelishuv (XVF Nizomi) asosida yangi pul tizimini real va hayotga yaroqli qilish uchun tuzilgan Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVF) tashkil etildi. 1945 yilda ushbu Xartiya 29 ta davlat tomonidan imzolangan. XVF 1947 yil 1 martda Bretton-Vuds tizimining bir qismi sifatida o'z faoliyatini boshladi. Bretton-Vuds tizimi, Bretton-Vuds shartnomasi(ingliz. Bretton Woods tizimi) - xalqaro tizim 1944-yil 1-iyuldan 22-iyulgacha oʻtkazilgan Bretton-Vuds konferensiyasi natijasida tashkil etilgan pul munosabatlari va savdo hisob-kitoblarini tashkil etish. Moliya tizimini "oltin standart" asosida o'zgartirdi. AQShning Nyu-Xempshir shtatidagi Bretton-Vuds kurorti nomi bilan atalgan. Konferensiya Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) va Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) kabi tashkilotlarning boshlanishi bo‘ldi. SSSR shartnomani imzoladi, lekin uni ratifikatsiya qilmadi. 1971-1978 yillarda Bretton-Vuds tizimi erkin valyuta savdosiga (valyutani erkin konvertatsiya qilish) asoslangan Yamayka valyuta tizimiga almashtirildi. Prinsiplar Oltinning narxi qat'iy ravishda bir troya untsiyasi uchun 35 dollar (taxminan 31 gramm) qilib belgilangan. Ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun asosiy valyutaga (AQSh dollariga) nisbatan qat’iy belgilangan kurslar o‘rnatildi. Markaziy banklar valyuta intervensiyalari orqali milliy valyutaning asosiy valyutaga nisbatan barqaror kursini (±1%) ushlab turadi. Valyuta kurslarining o'zgarishiga ruxsat beriladi qayta baholash yoki devalvatsiya. Tizimning tashkiliy boʻgʻini Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (XVF) va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) hisoblanadi. XVF toʻlov balansidagi taqchillikni qoplash va beqaror valyutalarni qoʻllab-quvvatlash uchun xorijiy valyutada kreditlar beradi, aʼzo mamlakatlar valyuta tizimlarining ishlash tamoyillariga rioya etilishini nazorat qiladi va valyuta hamkorligini taʼminlaydi. Dollar – oltinga ayirboshlanadigan valyuta – valyuta paritetlarining asosiga, xalqaro hisob-kitoblarning, valyuta intervensiyalarining va zahira aktivlarining asosiy vositasiga aylandi. AQSH milliy valyutasi bir vaqtning oʻzida jahon puliga aylandi (Bretton-Vuds tizimiga qadar oltin jahon puli boʻlgan, shu bilan birga juda koʻp edi. Xalqaro shartnomalar Hisob-kitoblar uchun Britaniya funt sterlingi ishlatilgan). Aslida, bu sabab bo'ldi dollar standarti dollar hukmronligiga asoslangan xalqaro valyuta tizimi. Aniqrog'i, gapirish oltin dollar standarti. 20-asrning oʻrtalarida Qoʻshma Shtatlar jahon oltin zahiralarining 70% iga tegishli edi. Valyuta intervensiyalari oltin standarti bo'yicha to'lov balansini tartibga solish uchun oltin zaxiralarini o'tkazishga o'xshash pul tizimini o'zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashtirish mexanizmi sifatida qaraldi. Valyuta kurslarini faqat to'lov balansida sezilarli nomutanosibliklar mavjud bo'lganda o'zgartirish mumkin edi. Aynan shu o'zgarishlar valyuta kurslari qattiq paritetlar doirasida chaqirildi qayta baholash Va devalvatsiya valyutalar. Inqiroz rivojlanishining asosiy sanalari 1968 yil 17 mart Ikkitomonlama oltin bozori tashkil etildi. Xususiy bozorlarda oltin narxi talab va taklifga qarab erkin belgilanadi. Mamlakatlar markaziy banklari uchun rasmiy bitimlarga ko‘ra, 1 troya untsiyasi uchun 35 dollar rasmiy kursi bo‘yicha dollarning oltinga konvertatsiyasi saqlanib qolmoqda. 1971 yil 15 avgust AQSh prezidenti Richard Nikson dollarni markaziy banklar uchun rasmiy kurs bo‘yicha oltinga konvertatsiya qilishni vaqtinchalik taqiqlashini e’lon qildi. 1971 yil 17 dekabr. Dollarning oltinga nisbatan devalvatsiyasi 7,89% ga. Oltinning rasmiy narxi 1 troya untsiyasi uchun 35 dollardan 38 dollarga ko'tarildi, bu kursda dollarni oltinga almashtirish qayta tiklanmadi. 1973 yil 13 fevral. Dollar 1 troy untsiyasi uchun 42,2 dollargacha qadrsizlandi. 1973 yil 16 mart Yamayka xalqaro konferentsiyasi valyuta kurslarini bozor qonunlariga bo'ysundirdi. O'sha vaqtdan boshlab valyuta kurslari qat'iy belgilanmagan, balki talab va taklif ta'sirida o'zgargan. qattiq tizim valyuta kurslari mavjud bo'lishni to'xtatdi. Uzoq vaqt davomida “oltin – dollar – milliy valyuta” Bretton-Vuds tizimining faoliyati samaradorligi xalqaro to‘lov vositasi va zahira valyutasi bo‘lib xizmat qilgan dollarga nisbatan barqarorlik va ishonchning yuqori darajasi bilan ta’minlandi. Bu ishonch boshqa barcha valyutalardan farqli o'laroq, dollarning valyuta bozorida inflyatsiyaga qarshi immunitetini saqlab qolganligi, uning markaziy banklar uchun oltinga ayirboshlanishi kafolatlanganligi bilan asoslandi. Bunday konvertatsiya qilish Qo'shma Shtatlar tomonidan markazlashtirilgan oltin zahiralarining muhim qismini (urushdan keyingi birinchi yillarda 70% dan ortiq) to'plashi bilan ta'minlandi. 1949 yilda AQSHning markazlashgan oltin zahiralari 24,6 milliard dollarga baholandi, bu xorijiy banklarga joylashtirilgan dollarlarning umumiy miqdoridan 3,15 baravar ko'pdir. Shuningdek, Qo'shma Shtatlarning jahon savdosi va kapital eksportidagi nihoyatda yuqori ulushini, shuningdek, ushbu mamlakat to'lov balansida uzoq vaqt davomida kamomad bo'lmaganini ham hisobga olish kerak. Bunday sharoitda dollar Bretton-Vuds tizimining zahira valyutasi bo'lib xizmat qilgan. Dollar oltin bilan bir xil, hatto oltindan ham yaxshiroq, deb ishonishgan. 960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida vaziyat sezilarli darajada oʻzgardi: AQSH jahon bozoridagi raqobatdosh ustunliklarini asosan yoʻqotdi, toʻlov balansida taqchillik yuzaga keldi, inflyatsiya jarayonlari rivojlana boshladi, oltin zahiralari keskin qisqardi. 1971 yilda ularning qiymati 11,1 milliard dollarni tashkil etdi. Bu miqdor davlatlararo muomalada bo'lgan dollar massasidan 6 baravar kam edi. Barqaror pul aktivi sifatida oltinga ommaviy intilish va shunga mos ravishda dollarni rad etish boshlandi. Oltinning ikki baravar bahosi shakllandi: rasmiy - untsiya uchun 35 dollar va bozor narxi rasmiy narxdan bir necha baravar yuqori edi. Bunday vaziyatda AQSH mohiyatan dollarni belgilangan narxda oltinga almashtirish va shu tariqa xalqaro zahira valyutasi funksiyasini saqlab qolish qobiliyatini butunlay yoʻqotdi. Buni aniqlab, 1971-yil 15-avgustda Prezident R.Nikson dollarning oltinga konvertatsiyasini toʻxtatishga qaror qildi. Bretton-Vuds tizimining belgilovchi tamoyillaridan biridan voz kechish uning haqiqiy qulashi va jahon iqtisodiyotidagi kuchlarning shunga mos ravishda o'zgarishini anglatardi. Urushdan keyingi birinchi oʻn yilliklarda hukmron boʻlgan AQSH monopoliyasidan farqli oʻlaroq, 60-yillarning oxiri — 70-yillarning boshlarida jahon iqtisodiy raqobatining uchta markazi – AQSH, Gʻarbiy Yevropa va Yaponiya vujudga keldi. Natijada, jahon iqtisodiyotida iqtisodiy kuchlarning haqiqiy moslashuvidagi politsentrizm xalqaro valyuta munosabatlari sohasida dollarning monopol mavqeiga asoslangan monotsentrizmga zid keldi. Bretton- Vuds tizimining inqirozi uni isloh qilish bo'yicha ko'plab loyihalarni keltirib chiqardi: kollektiv zaxira valyutasini yaratish, oltin va tovarlar bilan ta'minlanadigan jahon valyutasini chiqarishdan oltin standartiga qaytishgacha. Bretton-Vuds valyuta tizimini yaratish maqsadlari va tamoyillari Bretton-Vuds pul tizimini yaratishning maqsadlari quyidagilardan iborat edi: Keng tarqalgan erkin savdoni tiklash; Belgilangan valyuta kurslari tizimi asosida xalqaro valyuta tizimining barqaror muvozanatini o'rnatish; Tashqi muvozanatdagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga qarshi turish uchun resurslarni davlatlar ixtiyoriga berish. Download 461.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|