Toshkent Moliya instituti sbha-81 guruh talabasi
Download 227.82 Kb. Pdf ko'rish
|
SBHA 81 GURUH TALABASI Djumaniyazov Kudratbek Buxgalteriya Xisobi
|
Toshkent Moliya instituti SBHA-81 guruh talabasi Djumaniyazov Kudratbek- -ning buxgalteriya xisobi va audit fanidan yozgan musta- - qil ishi Mavzu: Asosiy vositalar amortizatsiyasi (eskirishi) Asosiy vositalarning amortizatsiyasi (eskirishi) ni hisobga olishda quyidagi atama va tushunchalar muhim rol o‘ynaydi. Amortizatsiya – bu asosiy vositalarning amartizatsiyalanadigan qiymatini foydali xizmat muddati ichida yangi yaratilgan mahsulot ( ish, xizmat ) qiymatiga kiritish ( BXMS №5, p.9). Eskirish –bu asosiy vositaning belgilangan me’yorlar bo‘yicha hisoblangan amartizatsiya summasi. Amortizatsiyalanadigan qiymat - asosiy vositaning boshlang‘ich qiymatidan ko‘zda tutilayotgan likvidatsion qiymatni chegirgandan keyin qolgan qiymat ( BXMS № 5, p.8). Likvidatsion qiymat - bu asosiy vositalarni foydali xizmat muddati oxirida likvidatsiya qilish chog‘ida vujudga keladigan aktivlarning ularni olishga ketgan likvidatsiya harajatlari chegirib tashlangandan keyin qolgan qiymati( BXMS № 5,p.14). Asosiy vositalarni likvidatsiyasi natijasida olinadigan aktivlarga xom-ashyo va materiallar, inventarlar, ehtiyot qismlar, tovarlar sifatida tan olingan, baholangan va qabul qilingan moddiy boyliklar kiradi. Likvidatsiya harajatlari – asosiy vositalarni buzish uchun sarflangan moddiy, mehnatga haq to‘lash harajatlari, ijtimoiy sug‘urta organlariga ajratmalar, turli transport va boshqa xizmat harajatlari majmuasi. Sobiq hisob ta’limoti va amaliyotida asosiy vositalarning amortizatsiyalanadigan qiymatini aniqlashda likvidatsion qiymat e’tiborga olinmas edi. BXMS № 5 «Asosiy vositalar» respublikada birinchi marta amortizatsiyalanadigan qiymatni aniqlashda asosiy vositalarni ko‘zda tutilishi mumkin bo‘lgan likvidatsion qiymatini hisobga olish tartibini belgiladi. Likvidatsion qiymatni ko‘zda tutish mumkin bo‘lgan miqdorini BXMS ga muvofiq, korxonaning o‘zi mustaqil asosiy vositalarni qabul qilib olish vaqtida belgilashi mumkin. Likvidatsion qiymatni ko‘zda tutish majburiy hisoblanmaydi. Shuning uchun bu qiymat bo‘lmasligi ham mumkin. Bunday holda asosiy vositaning amortizatsiyalanadigan qiymati bevosita uning boshlang‘ich qiymatidan iborat bo‘ladi. BXMS № 5 «Asosiy vositalar»ga muvofiq asosiy vositalarni yillik amortizatsiya (eskirish) summasi (As) qo‘yidagicha aniqlanadi:Qoldiq qiymat ko‘zda tutilgan asosiy vositalar bo‘yichaBoshlang‘ich qiymat – Likvidatsion qiymatAs = ---------------------------------------------------------- --- (1)Xizmat muddatiQoldiq qiymat ko‘zda tutilmagan asosiy vositalar bo‘yichaBoshlang‘ich qiymatAs = ------------------------------ (2)Xizmat muddati Barcha asosiy vositalar bo‘yicha likvidatsion qiymatni belgilangan miqdorlari yoki ularni belgilanmaganligi ham korxonalarning buyruq bilan tasdiqlangan hisob siyosatlarida to‘liq o‘z aksini topishi lozim. Hisob siyosatida asosiy vositalar bo‘yicha foydali xizmat muddati ichida jamlanib boruvchi amortizatsiyani (eskirishni) hisoblash usullari ham belgilab olingan bo‘lishi kerak. BXMS №5 «Asosiy vositalar» ga muvofiq (p.23,24) jamlangan amortizatsiya (eskirish) ni hisoblash qo‘yidagi usullar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin: Bir maromda hisoblash;Bajarilgan ish hajmiga proporsional hisoblash;Xizmat yillari yig‘indisiga proporsional hisoblash (kumulyativ usul);Kamayib boruvchi qoldiq qiymatdan hisoblash. Hisob siyosatida amortizatsiya (eskirish) ni hisoblashning u yoki bu usulini doimiy tarzda tanlab olish yoki har to‘rtta usulni bir vaqtning o‘zida u yoki bu asosiy vositalar bo‘yicha belgilab olish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu usullarni qo‘llashda amortizatsiya (eskirish) summasi turlicha bo‘lishi va u Soliq Kodeksida ko‘zda tutilgan bir maromda hisoblab chiqildan miqdordan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Shuning hisob siyosatida kam yoki ko‘p hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasini soliqga tortish jihatlari ham aniq belgilab olingan bo‘lishi lozim. Amortizatsiya (eskirish) ni hisoblash usullarining moxiyatini, ularning solik solish bazasiga ta’sirini qo‘yidagi misol asosida ko‘rib chiqaylik. Aytaylik, avtomashinaning boshlang‘ich qiymati – 1000000 so‘m, korxona tomonidan ko‘zda tutilgan likvidatsion qiymat – 100000 so‘m, xizmat muddati – 5 yil, yillik eskirish me’yori – 20%. Texnik pasportida xizmat muddati davrida ko‘zda tutilgan ish hajmi (soatlarda) – 10000 soat. Mashinaning haqiqatda ishlagan vaqti hisob ma’lumotlari bo‘yicha 1-yilda – 2000 soat, 2-yilda – 3000 soat, 3- yilda – 2500 soat, 4-yilda – 1500 soat, 5-yilda – 1000 soat. Bir maromda hisoblash usuli. Ushbu usulning mohiyati shundaki, u amortizatsiyalanadigan qiymatni foydali xizmat muddat davomida bir maromda (miqdorda) hisoblashni, jamlangan amortizatsiya (eskirish) ni bir maromda ko‘payib borishini va qoldiq qiymatini bir maromda kamayib borishini taqozo etadi.Yillik amortizatsiya (eskirish) summasi ushbu usulda 180000 so‘mni tashkil etadi.1000000 – 100000 900000As = ------------------------------- = -------------- = 180000 so‘m5 5Ushbu usulda avtomashinaning foydali xizmat muddati yillari bo‘yicha hisoblangan, jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi va qoldiq qiymati qo‘yidagicha: Yillar Boshlan-g‘ich qiymat Amorti- zatsiyala- nadigan qiymat Amorti-zatsiya me’yori Yillik amorti- zatsiya Jamlan-gan amorti-zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 20% 180000 180000 820000 2 1000000 900000 20% 180000 360000 640000 3 1000000 900000 20% 180000 540000 460000 4 1000000 900000 20% 180000 720000 280000 5 1000000 90 Bir maromda hisoblash usuli Soliq Kodeksiga to‘liq muvofiq keladi. Yillik amortizatsiya (eskirish) summasining 1/12 qismi har oyda harajatlar schetiga kiritib boriladi va u foyda solig‘ini hisoblash bazasiga qayta qo‘shilmaydi. Bajarilgan ish hajmiga proporsional hisoblash usuli. Ushbu usulda, avvalom bor, bir yillik ish hajmiga to‘g‘ri keladigan amortizatsiya (eskirish) summasi topib olinadi. Bizning misolimizda u 90 so‘mga teng (900000 : 10000 = 90). Avtomobilning xizmat muddati yillarida haqiqatda bajargan ish hajmiga proporsionlal hisoblanadigan, jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi, shuningdek qoldiq qiymat qo‘yidagicha bo‘ladi: Yil-lar Boshlan-g‘ich qiymat Amorti-zatsiyala- nadigan qiymat Ish hajmi, soat Amorti-zatsiya me’yori, so‘m Yillik amorti-zatsiya Jamlan-gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 2000 90 180000 180000 820000 2 1000000 900000 3000 90 270000 450000 550000 3 1000000 900000 2500 90 225000 675000 325000 4 1000000 900000 1500 90 135000 810000 190000 5 1000000 900000 1000 90 90000 900000 100000 Ushbu usulda ko‘rinib turibdiki, yillik hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi haqiqiy bajarilgan ish hajmiga qarab turlicha bo‘lgan. 1-yilda hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi Soliq Kodeksida belgilangan me’yorga mos keladi va u soliq solish bazasiga qayta kirmaydi. 2-yilda me’yordagidan 90000 so‘m (270000-180000) ortiqcha amortizatsiya (eskirish) hisoblangan. Ushbu summa ikkinchi yil soliq hisob-kitoblarida foyda solig‘ini hisoblash bazasiga qayta qo‘shiladi. 3-yilda me’yordagidan 45000 so‘m (225000-180000) ortiqcha amortizatsiya (eskirish) hisoblangan. Ushbu summa 3-yil soliq hisob-kitoblarida foyda solig‘ini hisoblash bazasiga qayta qo‘shiladi. 4- va 5- yillardan me’yordan mos ravishda 45000 so‘m (135000-180000) va 90000 so‘m (90000-180000) amortizatsiya (eskirish) kam hisoblangan. Ushbu summalar mos ravishda 4- va 5- yillarda soliq solish bazasidan kamaytirilishi maqsadga muvofiq yoki kelgusi yillarda avtomobildan qo‘shimcha ishlatishda soliq solish bazasiga 2- va 3- yillarda qayta kiritilgan 135000 so‘m (90000+45000) miqdorida amortizatsiya (eskirish) summasi soliqga tortilmasligi kerak. Yuqoridagi hol mavjud bo‘lganda soliqga tortilmaydigan amortizatsiya (eskirish) summasi miqdori asoslangan holda hisob siyosatida aks ettirilgan bo‘lishi kerak. Xizmat yillari yig‘indisiga proporsional hisoblash usuli. Ushbu usulda xizmat yillari yig‘indisi topib olinadi va ularning hissasi teskari holda belgilanadi. Bizning misolimizda xizmat yillari yig‘indisi 15 ga teng (1+2+3+4+5). Yillar hissasi: 1- yil uchun - 5/15; 2- yil uchun - 4/15; 3- yil uchun - 3/15; 4- yil uchun - 2/15; 5- yil uchun - 1/15. Ushbu usulda hisoblangan va jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi, shuningdek qoldiq qiymat xizmat yillari ichida qo‘yidagicha bo‘ladi: Yillar Boshlan-g‘ich qiymat Amorti-zatsiyala- nadigan qiymat Amorti-zatsiya me’yori Yillik amorti-zatsiya Jamlan-gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 5/15 300000 300000 700000 2 1000000 900000 4/15 240000 540000 460000 3 1000000 900000 3/15 180000 720000 280000 4 1000000 900000 2/15 120000 840000 160000 5 1000000 900000 1/15 60000 900000 100000 Kumulyativ usul amortizatsiya (eskirish) ning tezlashtirilgan usullaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun xizmat muddatining birinchi yillarida amortizatsiya (eskirish) me’yoridan ko‘p miqdorda, keyingi yillarda esa me’yordan kam miqdorda hisoblanadi. Bizning misolimizda birinchi ikki yilda miqdordan mos ravishda 120000 (300000-180000) so‘m va 60000 (240000-180000) so‘m ko‘p hisoblangan. Ushbu summalar mos ravishda 1- va 2- yillar soliq hisob-kitoblarida soliq solish bazasiga qayta qo‘shilishi lozim. 3- yilda amortizatsiya (eskirish) me’yor miqdorida hisoblangan. Shuning uchun ushbu summa soliq solishga ta’sir qilmaydi. 4- va 5- yillarda mos ravishda amortizatsiya (eskirish) me’yordan 60000 (120000-180000) so‘m va 120000 (60000-180000) so‘m kam hisoblangan. ■ ■ ■ Ikkinchi usuldagidek, 4- va 5- yillarda mos ravishda kam hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summalari ushbu yillar hisob-kitoblarida soliq solish bazasidan kamaytirilishi yoki ular avtomashina kelgusi yillarda ishlatilganda va amortizatsiya (eskirish) hisoblanganda (bizning misolimiz bo‘yicha 60000+120000) 180000 so‘m miqdorigacha soliqga tortilmasligi lozim. Bunday hol uchraganda, qo‘shimcha ishlagan davrlarda hisoblangan amortizatsiya (eskirish) ning 180000 so‘mga miqdori soliqga tortilmasligi hisob siyosatida asoslangan tarzda ochib berilishi kerak. Kamayib boruvchi qiymatdan hisoblash usuli. Ushbu usul ham tezlashtirilgan usul hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, birinchidan amortizatsiya (eskirish) belgilangan me’yordan ikki karra miqdorda hisoblanadi, ikkinchidan, amortizatsiya (eskirish) bazasi bo‘lib har yilda qoldiq qiymat hisoblanadi. Bizning misolimizda yillik amortizatsiya (eskirish) me’yori 20%, ishlatiladigan me’yor – 40% (20% x 2). Ushbu usulda hisoblangan va jamlangan amortizatsiya (eskirish), shuningdek qoldiq qiymat xizmat yillari bo‘yicha qo‘yidagicha bo‘ladi: Yillar Boshlan-g‘ich qiymat Amorti-zatsiyala- nadigan qiymat Amorti-zatsiya me’yori Yillik amorti-zatsiya Jamlan-gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 1000000 40% 400000 400000 600000 2 1000000 600000 40% 240000 640000 360000 3 1000000 360000 40% 144000 784000 216000 4 1000000 216000 40% 86400 870400 129600 5 1000000 - - 29600 900000 100000 Asosiy vositalarni likvidatsiya qilish natijasida ko‘rilgan zarar yoki harajatlar korxonaning asosiy faoliyatiga bevosita aloqador hisoblanmaydi. Shuning uchun likvidatsiya bilan bog‘liq harajatlarni va likvidatsiya natijasida ko‘rilgan zararlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish yoki sotish harajatlariga qo‘shib bo‘lmaydi. Shuning uchun likvidatsiya natijalarini aniqlash va hisobga olish uchun schetlar rejasidagi maxsus 9210 «Asosiy vositalarning chiqimlari» scheti ko‘zda tutilgan. Ushbu schetning debetida likvidatsiya qilingan asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati (Bq), likvidatsiya qilish uchun qilingan harajatlar (Lx) jamlanadi. Bu schetning kreditida jamlangan amortizatsiya (Aj), likvidatsiya natijasida olingan moddiy aktivlarning qiymati (Lq) va likvidatsiya natijasida ko‘rilgan umumiy zararni (harajatlarni) hisobdan chiqarish aks ettiriladi. Mahsulot (ish,xizmat)ni ishlab chikarish va sotish buyicha harajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risida Nizomga muvofiq likvidatsiyadan ko‘rilgan zarar korxonaning asosiy faoliyatiga doir bo‘lmagan boshqa turdagi davr harajatlariga, bir vaqtning o‘zida foyda solig‘i bazasiga qayta qo‘shiladigan harajatlarga kiritiladi. Hisob siyosatida likvidatsiyaga doir harajatlarni va likvidatsiya natijasida ko‘rilgan zararlarni harakatdagi qonunlar, BHMS lar va Nizomga mos ravishda yagona tartibda ochib berishga erishish uchun ularni qo‘yidagi shartli misolda ko‘rib chiqaylik.Aytaylik, korxona avariya holatiga kelib qolgan binoni likvidatsiya qildi. Binoning boshlang‘ich qiymati (Bq) – 650000 so‘m. Likvidatsion qiymat ko‘zda tutilmagan. Likvidatsiya sanasiga jamlangan amortizatsiya (Aj) – 550000 so‘m. Likvidatsiya harajatlari (Lx):qulatish krani xizmati -30000 so‘m, yoqilg‘i sarfi- 3000 so‘m , hisoblangan ish haqi harajatlari-20000 so‘m, ijtimoiy sug‘artaga ajratmalar - 7740 so‘m. Likvidatsiya natijasida qabul qilingan va baholangan qurilish materiallari – 95000 so‘m.Likvidatsiya natijalari korxonaning hisob siyosatida qo‘yidagi tarzda yoritilishi kerak.1. Asosiy vositani boshlang‘ich qiymatini (Bq) hisobdan chiqarishDebet 9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» - 650000 so‘mKredit 0120 «Binolar, inshoatlar va uzatish qurilmalari» – 650000 so‘m2. Likvidatsiyaga qilishga ketgan harajatlar (Lx)Debet 9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» - 60440 so‘mKredit 6990 «Boshqa majburiyatlar» – 30000 so‘mKredit 1030 «Yoqilg‘i» – 3000 so‘mKredit 6710 «Mexnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» – 20000 so‘mKredit 6520 «Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha tulovlar» – 7440 so‘m O‘zbekiston Respublikasida lizing operatsiyalarining hisobi Lizing to‘g‘risida Qonun, Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida Qonun, Soliq Kodeksi, BHMS № 6 «Lizing hisobi» va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan reglamentlashtirilgan. Ushbu qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda lizingga doir barcha atama va tushunchalarning mohiyati, lizing operatsiyalarini hisobga olish tartibi atroflicha ochib berilgan. Lizing to‘g‘risida qonunga muvofiq (2- modda), lizing ijara munosabatlarining alohida turi bo‘lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig‘iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasida belgilangan shartlarda berib qo‘yish maqsadida mol-mulkni (lizing ob’ektini) oladi. Lizing uch taraflamali va ikki taraflamali lizing shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Uch taraflamali shartnomada sotuvchi, lizing beruvchi va lizing oluvchi ishtirok etadi. Ikki taraflamali shartnomada lizing beruvchi va lizing oluvchi ishtirok etadi. O'zbekiston Respublikasida lizingni ikki taraflamali shartnomaga asoslangan turi keng tarkalgan. Uch taraflamali lizing shartnomalariga asoslangan lizing operatsiyalarida uchinchi taraf bo‘lib lizing markazlari ishtirok etmokda, lekinda ular sotuvchi emas, balkim lizing beruvchi va lizing oluvchilar o‘rtasida vositachi rolini o‘ynamokdalar va buning evaziga lizing beruvchidan lizing to‘lovini ma’lum qismini rag‘batlantirish to‘lovi sifatida olmoqdalar. Lizing beruvchi –bu lizing shartnomasi bo‘yicha lizing oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing ob’ektini sotuvchidan mulk qilib oluvchi shaxs (sub’ekt). Lizing oluvchi –bu egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo‘yicha lizing ob’ektini olayotgan shaxs (sub’ekt). Sotuvchi – bu lizing beruvchiga lizing ob’ektini sotgan shaxs (sub’ekt). ■ ■ ■ Lizing ob’ekti –bu iste’mol qilinmaydigan har qanday ashyolar, shu jumladan, korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa ko‘char va ko‘chmas mulk. Yer uchastkalari va boshka tabiat ob’ektlari, shuningdek erkin muomalada bo‘lishi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan yoki muomalada bo‘lishining maxsus tartibi belgilangan mol-mulk ( masalan, harbiy texnika, qurol-aslahalar, xom-ashyo va materiallar, tovarlar, pul mablag‘lari, qimmatli kog‘ozlar va shu kabilar) lizing ob’ekti bo‘lishi mumkin emas. Lizing moliyaviy va operativ ( joriy ) lizingga bo‘linadi. Moliyaviy lizing – bu lizingni shunday turi bo‘lib, unda lizing ob’ektiga mulkiy huquq va undan kelib chiqadigan risk va manfaatdorlikning asosiy qismi lizing shartnomasiga muvofiq lizing oluvchiga o‘tadi. Lizingni ushbu turida lizing shartnomasi muddatini tugashi bilan lizing ob’ekti lizing oluvchining mulkiga o‘tadi, agarda shartnomada boshqa holat ko‘zda tutilmagan bo‘lsa. Moliviy lizing deb tan olinish uchun lizing shartnomasi quyidagi talablardan biriga javob berishi kerak: lizing muddati tugagach, lizing ob’ekti lizing oluvchining mulkiga o‘tsa;lizing shartnomasi muddati lizing ob’ektining xizmat muddatidan 80 % dan ortig‘ini tashkil qilsa yoki lizing shartnomasi muddati tugagach, lizing ob’ektining qoldiq qiymati uning boshlang‘ich qiymatining 20 % dan kamini tashkil etsa ;lizing oluvchi lizing ob’ektini qat’iy belgilangan narxda sotib olish huquqiga ega bo‘lsa;lizing shartnomasi davridagi to‘lovlarning umumiy summasi lizing ob’ekti qiymatining 90 % idan ortig‘ini tashkil qilsa.Operativ ( joriy ) lizing – bu lizingni shunday turi bo‘lib, unda tuzilgan lizing shartnomasi moliyaviy lizing shartnomasiga qo‘yilgan talablarning birontasiga ham to‘g‘ri kelmasligi kerak. Operativ lizingning muddati , odatda, bir yildan oshmaydi, ushbu muddat tugagach lizing ob’ekti lizing oluvchidan lizing beruvchiga qaytariladi. Lizing beruvchi lizing ob’ektini o‘z balansidan chiqarmaydi, lizing oluvchi esa uni o‘z balansiga qabul etmaydi. Demak, operativ lizingda lizing beruvchi lizing oluvchiga lizing ob’ektidan vaqtinchalik foydalanish huquqini hak tulash sharti bilan beradi. Lizing shartnomasi muddati tugashi bilan lizing ob’ekti lizing oluvchidan lizing beruvchiga qaytariladi.Sublizing-bu lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchining roziligi bilan lizing oyu’ektini boshqa uchunchi shaxs (sub’ekt)ga ijaraga berilishi. Bunda lizing beruvchi sotuvchiga, lizing oluvchi lizing beruvchiga va sublizing oluvchi lizing oluvchiga aylanadi. Sublizing muddati dastlabki lizing shartnomasida ko‘rsatilgan muddatdan oshib ketmasligi lozim.Lizing to‘lovi - lizing shartnomasining muhim elementi bo‘lib, lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchiga to‘lanadigan qarz summasini bildiradi. Moliyaviy lizingda lizing to‘lovi o‘z ichiga lizing ob’ektining qiymati va lizing beruvchining foydasi summalarini oladi. Operativ lizingda lizing to‘lovi lizing beruvchining shartnomada ko‘rsatilgan foyda summasidan iborat bo‘ladi. Lizing beruvchi oladigan foyda summasi lizing ob’ekti bo‘yicha hisoblanadigan amortizatsiya harajatlari, ta’mirlash harajatlari, mol-mulk solig‘i harajatlari, shuningdek lizing summasidan olinadigan QQS summalarini to‘liq qoplashi, shuningdek unga ma’lum darajada sof daromad keltirish talabiga javob berishi lozim. Download 227.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|