Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va
Download 1.7 Mb. Pdf ko'rish
|
7-y-PUL-KREDIT-VA-BANKLAR-darslik-Sh-Abdullaeva-T-2003
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’rtacha kurs
|
market-meykerlari deb ataydilar. Boshqa banklar kotirovka yuzasidan ularga
murojaat qilishadi. Banklararo valyuta kotirovkalari market - meykerlar tomonidan har bir valyuta bo’yicha mavjud bo’lgan yoki kutilayotgan talab va taklifni taqqoslash (bu operatsiya amaliyotda fiksing deb ataladi) asosida belgilanadi. Valyuta birjasi yo’q davlatlarda valyuta bozori katnashchilari banklararo kurslardan foydalanashadi. Banklararo bozordagi o’rtacha kurs bank mijozlari uchun valyuta kursini o’rnatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Valyuta birjalari mavjud davlatlarda banklararo katirovkalar banklarning to’lov aylanishi, to’lovga layokatliligini hisobga olgan holda, rasmiy birja katerovkalari atrofida o’zgarib turishi mumkin. Bunday banklarda rasmiy birja katerovkasi ularning mijozlari uchun valyuta kurslarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Erkin valyuta bozorida uning har bir elementlari (birjadagi va birjadan tashqaridagi) bir-biriga ta’sir etadi va ulardagi valyuta kotirovkalari o’zaro bog’liq bo’ladi. Valyuta bozorida valyutani katerovka qilishning ikki usuli mavjud: to’g’ri va egri. Ko’pchilik davlatlarda to’g’ri kurs qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xorijiy valyuta birligining kursi to’g’ridan-to’g’ri milliy valyutada ifodalanadi. Egri kotirovkada milliy valyuta birligi ma’lum miqdordagi xorijiy valyutada ifodalanadi. Bu usul (egri katerovka) Buyuk Britaniyada, 1987 yildan esa qisman AQShda qo’llaniladi. Banklararo valyuta bozorlarida valyuta kursining katerovkasi ko’proq AQSh dollariga nisbatan belgilanadi. Bu hol dollarning xalqaro to’lovlarda ko’p qo’llanilishi va rezerv vositasi sifatida saklanishi bilan bog’liq. Savdo-sanoat sohasida faoliyat olib boruvchi mijozlar uchun valyuta kotirovkalari amalga oshirish kross-kursga asoslanadi. Kross-kursda ikki valyutaning kursga asoslangan nisbati uchinchi valyutaga nisbatan aniqlanadi. Masalan, O’zbekiston Markaziy banki so’mning yapon ieniga 131 nisbatan kursini aniqlamoqchi deylik. Bu holda ienaning so’mga nisbatan kursi dollarga asoslangan holda aniqlanadi. Aytaylik, 76 so’m ------ 1 dollar 1 dollar ------ 115 yapon ieni desak, u holda kross kursda 1 yapon ien necha so’m turishini 1 yapon ien ---------- 76 so’m x 1 x 1 / 1 x 115 = 0,661 so’m, yoki 10 yapon ieni 6 so’m 61 tiyinga teng. 70-yillarning oxirlaridan boshlab G’arbiy Evropada valyutalarni sotish va sotib olishda Amerika dollaridan ko’ra Germaniya Federativ Respublikasining markasi ko’p qo’llanila boshladi. Bu esa xalqaro iqtisodiy munosabatlarda Germaniya markasining obro’sining oshishiga olib keldi. Ko’pgina valyutasi konvertatsiya qilinmaydigan, valyutaviy cheklanishlar mavjud bo’lgan davlatlarda rasmiy valyuta bozori bilan birga norasmiy valyuta bozori, ya’ni qora bozor ham mavjud. Hamma banklar ham bozor (oldin aytib o’tganimizdek market-meykerda) da aktiv valyuta kotirovkasini olib bora olmasligi mumkin. Buning uchun banklar ma’lum miqdorda uzlarining valyuta zaxiralariga ega bo’lishlari lozim. Banklarning valyuta bitimlarining salmog’i ular faoliyatining saloxiyatiga bog’liq bo’ladiyu Masalan, jahonda yirik banklardan sanalmish Doyche Bank , Barklays Benk kabi banklarning valyuta bitimlarining kam summasi 6-10 mln. Dollarni tashkil qilsa, ba’zi bir kichik banklarning valyuta bitimining eng yuqori hajmi 3-5 mln. Dollarni tashkil qilishi mumkin. Marja hajmi turli omillarga bog’liqdir. Odatda beqaror kon’yuktura davrida, valyuta kurslaridagi farqdan zarar ko’rishi ehtimoli yuqori davrlarda marja oshadi. Marja miqdoriga shartnoma hajmi ham ta’sir etadi: u kichik bo’lsa, marja yuqori. Rasmiy axborotnomalarda ikkala kurs, ulardan biri yoki o’rtacha kurs ko’rsatishi mumkin. O’rtacha kurs - sotuvchi va sotib oluvchi kurslarining o’rta arifmetigi. Sotuvchi o’rtacha kursi - sotuvchi va o’rtacha kursning o’rta arifmetigi. Xaridor o’rtacha kursi - xaridor va o’rtacha kursning o’rta arifmetigi. 132 Xalqaro to’lov oborotida xorijiy valyuta naqd emas, balki naqdsiz holatda amal qiladi. Tabiiyki turli xil to’lov vositalari kurslari turlicha, chunki ularning ishonchlilik va valyuta riski darajalari turlichadir. Telegraf o’tkazmasi kursi eng yuqoridir, chunki unda xorijiy valyuta shu zahoti yoki kelasi kuni to’lanadi. Bu valyuta riskini deyarli chetlab o’tish imkonini beradi. Odatda ularning kurslari rasmiy byulleten va kotirovka jadvallarida e’lon qilinadi. Boshqa to’lov vositalari kursi u asosida aniqlanadi. Valyuta bozorida turli xildagi shartnomalar amal qiladi. Ularning ko’pchiligi spot shartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, bitimni imzolash va bajarish vaqtlari qariyib mos keladi. Bitimning bunday turida valyuta sotuvchidan sotib oluvchiga shartnoma imzolanishi bilanoq etkaziladi (ko’pi bilan ikki ish kuni ichida). Spot shartnomalariga jami valyuta shartnomalarining 90 % to’g’ri keladi. Ikkinchi valyuta shartnomasi turi - muddatli shartnoma. Bunday shartnomalarning ikki xususiyati bor. Birinchidan, shartnoma imzolanishi va bajarilishi orasida ma’lum vaqt intervali bor: bir haftadan olti-o’n ikki oygacha. Ikkinchidan, valyuta kursi shartnoma imzolangan davrda belgilangani bo’yicha kabul qilinadi. Valyuta kurslari o’zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli shartnomalar valyuta risklaridan sug’urtalanish yoki valyuta spekulyatsiyasi maqsadida amalga oshiriladi. Eksportyor o’zini xorijiy valyuta kursining tushishidan sug’urtalash maqsadida kelgusi valyuta daromadini muddatli kurs bo’yicha sotishi mumkin. Importyor xorijiy valyuta kursi oshuvidan o’zini sug’urtalashi maqsadida kelgusi valyuta tushumini ma’lum muddatga muddatli kurs bo’yicha sotishi mumkin. Rivojlangan davlatlar valyuta bozorlarida valyuta kursining o’zgarishiga qarab ishlovchi valyutachilar faoliyati to’g’risida qisqacha to’xtalish mumkin. Bu valyutachilarning asosiy maqsadi valyuta bozorlarida valyuta kurslarining o’zgarishi asosida katta foyda olishdan iborat. Valyuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab faoliyat ko’rsatuvchilarni xalqaro amaliyotda *ayiqlar* va *buqalar* deb atashadi. Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar amaliyotda valyuta kursi tushishi kutilsa, valyuta kursi pasayishiga uynovchilar (ularni xalqaro valyuta 133 bozorlarida «ayiqlar» deb atashadi) valyutani shartnoma tuzilgan davr (muddatli kurs) kursi bilan sotish to’g’risida muddatli shartnoma tuzadilar. Agar bu muddatda valyuta kursi tushsa, ayiqlar valyutani bozordan pasaygan kursda sotib olib, uni muddatli kurs, ya’ni oldingi shartnomada ko’rsatilgan yuqori kurs bo’yicha sotadilar va kurslar o’rtasidagi farq miqdorida foyda oladilar. Valyuta kursining ko’tarilishiga o’ynovchilar («buqalar») esa valyuta kursi oshishi kutilganda, valyutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi kurs bo’yicha sotib olishga kelishilgan muddatli shartnoma tuzadilar. Kurs oshganda esa valyutani muddatli shartnomada belgilangan (oldingi) narx bo’yicha sotib oladilar va oshgan - yuqori narxda sotib foyda ko’radilar. Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar forvard operatsiyalari deb yuritiladi. Farvard operatsiyalaridagi valyuta kursi spot shartnomasi bo’yicha kursdan farqlanadi. U mukofot va chegirma (skidka) usuli bilan o’rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko’pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni spot va forvard orasidagi farq jahon kapitali bozoridagi depozitlarning fond stavkalariga bilan bog’liq bo’ladi. Depozit foizi kam davlatlarda valyuta kursi mukofot bilan, depozit foizi katta davlatlarda valyuta kursi chegirma bilan belgilanadi. Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomalaridan biri svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valyuta savdo-sotig’ini darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli shartnomani tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu zaxoti uni sotib olish bo’yicha muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo’yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi. Forvard shartnomasi turlaridan biri optsion shartnomasidir. Optsion shartnomasining o’ziga xos xususiti bu sotib oluvchining valyutani emas, balki uni sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valyutani ma’lum miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu 134 miqdordagi valyutani sotish yoki sotib olish huquqini foydalanmaslik huquqiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga optsion mukofotini tulaydi. Agar sotib oluvchi o’z huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko’radi. «Spot», forvard va optsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga Download 1.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|