Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar
1. Valyuta ayirboshlash deganda nimani tushunasiz? 
2. Valyuta savati nima? 
3. Hujjatli akkreditivni o’ziga xos xususiyatlari? 
4. Valyuta birjasi faoliyati va uning operatsiyalar? 
5. Bank cheki deganda nimani tushunasiz? 
6. Bank vekseli nima? 
7. O’zbekistonada Xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etilishi. 
8. Xalqaro hisob-kitob shakllarini qo’llash imkoniyatlari. 
9. O’tkazma deganda nimani tushunasiz? 
137 

---

X BOB. SAVDO, TO’LOV VA YOISOB-KITOB BALANSLARI
1-§. Hisob-kitob balansi va uning tashqi iqtisodiy aloqalarda o’rni
Xalqaro iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar tegishli davlatning xalqaro 
hisob-kitob balanslarida o’z aksini topadi. U yigma iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimida 
muhim rol uynaydi, chunki davlatlarning milliy daromadini qayta taqsimlanishini 
ifodalaydi. Shuning uchun YaMM va MDni aniqlashda xalqaro talab va 
majburiyatlarning sof qoldigi hisobga olinadi.
Xalqaro hisob-kitob balanslari - bir mamlakatning boshqa mamlakatga nisbatan 
pul majburiyatlari va talablari, tushumlari va to’lovlari nisbatidir. Bunday 
balanslarning asosiy turlari:
To’lov balansi, xalqaro qarzdorlik balansi va hisob-kitob balansidir.
Hisob-kitob balansi - mazkur davlatning, to’lov muddatidan kat’iy nazar, 
boshqa davlatlarga nisbatan o’zaro talab va majburiyatlarining ma’lum vaqtdagi 
nisbatidir. Bunday talab va majburiyatlar tovar va xizmatlarni eksport (import) qilish, 
kredit, zayom berish (olish) natijasida vujudga keladi.
Hisob-kitob balansining aktiv moddalari bu tegishli kalendar davrdagi bir 
davlatning boshqa davlatlarga yangi talablari (da’volari) va investitsiyalari 
yig’indisidir.
Balansning passiv moddalari yangidan vujudga kelgan majburiyatlar va shu 
davlatga xorijdan qilingan investitsiyalari miqdoridir.
Davriy hisob-kitob balansi o’zaro talab va majburiyatning dinamikasinigina 
(ma’lum bir davrdagi) ko’rsatadi. U orqali davlatning valyuta - moliyaviy holatiga 
baho berib bulmaydi.
Davlatning xalqaro hisob-kitoblar bilan holatini bilish uchun ma’lum fursatdagi 
(yil oxiri yoki boshi) hisob-kitob balansi muhimdir. U o’zaro talab va majburiyatlarni 
kelib chiqish muddatidan mustasno tarzda umumiy summani
138

---

tavsiflaydi. balansning aktiv saldosi davlatning boshqa davlatlardan kreditni va 
investitsiyani jalb etganiga nisbatan ularga ko’proq kredit berganini, investitsiya 
qilganini (sarflanganligini) bildiradi. Passiv saldo esa davlatning qarzdorligidan 
dalolat beradi.
Xalqaro qarzdorlik balansi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar 
statistiqasida keng qo’llaniladi. U hisob-kitob balansiga uxshaydi, ammo undan 
moddalari va turli davlatlardagi hisoblash uslublari bilan farq qiladi. Masalan, 
AQShda quyidagi moddalardan iborat xalqaro investitsiyalar balansi ishlatiladi:
(mlrd. dollar)
1981 yil 1992 yil
AQShning xorijiy aktivlari. rasmiy oltin-valyuta zahiralari
719,6
1253,7
Boshqa davlat aktivlari, (uzoq va qisqa muddatli zayomlar bilan 
birgalikda)
68,7
85,5
AQShning xorijdagi xususiy aktivlari
620,8
1120,4
shu jumladan:
tqg’ri investitsiyalar
228,3
326,9
portfel investitsiyalar
63,1
156,8
AQSh nobank korporatsiyalarining xorijiy aktivlari
35,9
32,9
AQSh banklarining xorijiy aktivlari
293,5
603,8
Xorijiy investorlar oldida AQShning majburiyatlari
578,7
1786,2
Xorijiy xukumat qqyilmalari (asosan AQSh qimmatli qog’ozlariga)
180,4
322,1
Boshqa majburiyatlar (asosan xususiy)
398,3
1464,1
shu jumladan:
Tqg’ri investitsiyalar
108,7
328,9
portfel investitsiyalar
93,6
490,2
AQSh nobank korporatsiyalarining majburiyatlari (xorijiy)
30,6
35,5
AQSh xalqaro investitsiyalar balansi
140,9
- 532,5
AQSh banklarining xorijiy majburiyatlari
165,4
609,5
Manba : International Financial Statistics, Feb. 1993.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, AQSh 80-90 yillarda kreditordan netto-qarzdorga
aylangan. Bu «portfel investitsiyalar» va «AQSh banklarining xorijiy majburiyatlari»
moddalari bo’yicha majburiyatlarning oshuvi hisobiga bo’lgan. Bu asosan AQSh
qimmatli qog’ozlari va banklarga qo’yilgan «issiq pullar» dir. (Bular bir
mamlakatdan boshqasiga oson o’tkaziladigan, valyuta kursi va foiz stavkasi
o’zgarishi natijasida foyda olish maqsadidagi mablag’lardir.)
139 

---

Ko’pchilik rivojlanayotgan davlatlar ham netto-qarzdordir. Ammo «issiq 
pullar» oqimi sababli emas, balki chet el qarzlari va zayomlariga ko’p murojaat qilish 
natijasidadir. Bu shu gurux davlatlarida tashqi qarz muomalasining chuqurlashuviga 
olib keldi. 90-yillar boshida shu davlatlarning qarzida 1,5 trln. dollarni tashkil etdi.
140 

---