Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Bankning emitentlashgan mablag’lari. Banklar mijozlar mablag’laridan 
etarli darajada uzoqrok foydalanishni amalga oshirishdan, manfaatdordirlar. Shu 
sababli banklar obligatsiya qarzlari, bank veksellari va boshqalarni chiqarish yo’li 
bilan o’z resurslarini miqdorini ko’paytirib boradilar.
Obligatsiya qarzlari obligatsiyalar ko’rinishida emitentlashadi. Yoozirgi davrda
chet el amaliyotida ikki valyutali obligatsiyalar uchraydi. Bu obligatsiyalar bo’yicha 
daromadlar obligatsiya egasi ixtiyoriga ko’ra milliy valyuta yoki AO’Sh dollarida 
yoki boshqa chet el valyutasida to’lanishi mumkin.
Bank tomonidan elementlashgan qimmatli qog’ozlarning turlaridan biri 
«suzuvchi foiz stavkali» qimmatli qog’ozlar. Masalan, AO’Shda 1970 yillar 
o’rtalarida ikkita yirik tijorat banklari - «Sitibenk» va «Cheyz Manxetten Benk» 
xolding kompaniyalari orqali «suzuvchi foiz stavkali» qimmatli qog’ozlar chiqardilar. 
Bu qo’yilmalar bo’yicha foizlar 3 oylik xazina veksellariga nisbatan bir foiz yuqori 
to’lanadi.
Banklar mijozlarning xohishiga qarab bir yilda ikki marta ularni to’lash 
majburiyatini o’z zimmalariga oldilar. Buning uchun mijoz ko’rsatilgan muddatdan 
bir hafta oldin mablag’larni olishi to’g’risida bankka xabar berishi shart. Bank 
passivlarida 90-yillar davomida bankning o’z mablag’lari miqdorining qisqarishi 
davom etdi va xorijiy mamlakatlar kabi bizning banklarimizda ham jalb qilingan 
resurslar salmog’i oshdi. Yangi resurslarni jalb qilishda yirik va mayda banklar 
foydasiga, nomutanosibliklar ko’paydi.
Jalb qilingan mablag’larning yana bir turi bank balansida turgan va ularni qayta 
sotib olish to’g’risidagi kelishuv asosida sotiladigan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi.
222 

---

2-§. Depozitlar va ularning salmog’ini kengaytirish
Tijorat banklari kredit resurslarini shakllantirishda depozitlar asosiy o’rinni 
egallaydi.
Ularning asosiysi yo’qlab olinadigan qo’yilmalarga, tezkor hamda jamg’arma 
qo’yilmalarga bo’linuvchi depozitlardir.
Yo’qlab olinadigan qo’yilmalar, shuningdek, joriy schetlar omonatchilarning 
birinchi talablari bilan olinadi. Joriy schetning egasi bankdan chek daftarchasini 
oladi. Bunda u pul olish bilan birga iqtisodiy munosabatlar vakillari bo’lgan korxona, 
tashkilot, muassalar hisob-kitob operatsiyalarini olib borishi mumkin.
Muddatli omonatlar - mijoz tomonidan bankka ma’lum muddatga qo’yiladigan 
qo’yilmalar bo’lib, ular orqali mijozlarga bank tomonidan yuqori foizlar to’lanadi. 
Bunda foiz stavkalari qo’yilmaning muddati va miqdorigi bog’liq bo’ladi.
Muddatli qo’yilmalarning turlaridan biri, bu mablag’larni jalb qilishning aniq 
qayd etilgan vaqtga mo’ljallangan depozit sertifikatlar hisoblanadi. Ular muomalaga 
1961 yili birinchi bo’lib «Ferst neshnl siti benk» kiritgan. Schet egalariga ularning 
nomlari yozilgan, to’lash muddati va foiz darajasi ko’rsatilgan maxsus guvohnomalar 
beriladi.
Yoozirgi vaqtda tijorat banklari bo’sh pul mablag’larini jalb qilishda depozit 
sertifikatlaridan foydalanmoqda. Sertifikatda ko’rsatilgan qo’yilma muddati 
tugagandan so’ng, uning egasi qo’yilma summasini va kelishilgan foizlarni olish 
huquqiga ega bo’ladi.
Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo’yilmalari muhim rol. Ular to’liq 
summada yoki bo’lib-bo’lib qo’yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va bank 
o’rtasidagi mablag’ qo’yishi bilan bog’liq munosabat omonat daftarchasini berish 
bilan tasdiqlanadi. Banklar to’lovchilik asosida turli hil maqsadli qo’yilmalarni, 
muddatli yoki talab qilish hamda olish mumkin bo’lgan jamg’armalar qabul qiladilar. 
Shuningdek, ba’zi mamlakatlarda «Yangi yil qo’yilmalari» deb nomlangan turi ham 
mavjud. Bunda bank yil davomida, yangi yilni nishonlash uchun, katta bo’lmagan 
qo’yilmalarni qabul qilib boradi va yil oxirida omonatchilarga pullarni qaytaradi,
223

---

xohlovchilar pul jamg’arishni keyingi yangi yilgacha davom ettirishlari ham mumkin. 
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bu qo’yilmalar oddiy fuqarolar orasida keng 
qo’llaniladi.
Banklar uchun muddatli qo’yilmalar juda qulay hisoblanadi.
Bank resurslarining muhim manbasi banklararo kreditlardir, ya’ni boshqa 
banklardan olinadigan ssudalar.
Ushbu resurslardan foydalanish sezilarli darajada rivojlangan. Pul-kredit 
bozorida qisqa muddatli bank.lararo kreditlar, shuningdek, «qisqa pullar» salmog’i 
ko’pchilikni tashkil etadi.
224 

---