Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar
1. Pul oboroti deganda nimani tushunasiz? 
2. Naqd pul oboroti nima va uning o’ziga xos xususiyatlari? 
3. Naqd pulsiz pul oboroti va uni ishlatish ko’lami? 
4. Elektron pul tizimining mazmuni va uning ahamiyati. 
5. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning alohida shakllariga tavsif bering? 
6. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillarini sanab o’ting? 
7. Pul muomalasi qonuni nima? 
8. Pul massasi va uning tarkibiy qismlari nimalardan iborat? 
9. Pul agregatlariga izoh bering? 
10. Pul muomalasini barqarorlashtirish yo’llari nimalardan iborat? 
49 

---

IV BOB. INFLYATSIYA VA PUL MUOMALASINI 
BARQARORLASHTIRISHNING USULLARI
1-§. Inflyatsiya, uning mazmuni, kelib chiqish sabablari va shakllari
Inflyatsiya lotincha «inflatio» so’zidan olingan bo’lib «ish», «bo’rtish», 
«ko’pchish» degan ma’noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab 
iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiyotda 
xavfli o’sma kasalini ifodalashda qo’llanilgan.
Tarix haqiqatda ham bu so’zning har tomonlama xavfli ekanligini ko’rsatdi. 
Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining 
o’sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya 
so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan tovarlar va ularning 
bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish degan ma’noni anglatadi.
Iqtisodda 
inflyatsiyaning 
yakuni 
tovarlar 
bahosining 
o’sishiga, 
qoniqtirilmagan, lekin qisman to’lanishi mumkin bo’lgan talablarning vujudga 
kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb yuritiladi.
Inflyatsiya so’zi pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy 
shtatlari o’rtasida fuqarola urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p miqdorda (450 
mln. grin bek) qog’oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo’llanila boshlagan. 
Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib ketgan. Agar 
tarixga e’tibor beradigan bo’lsak, urush va boshqa ofatlar sababli davlat 
xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog’liq. Masalan, Angliyada 
kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada -
frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida namoyon bo’lgan. 
Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo’lib, muomaladagi 
pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi trillion marta 
qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni 
bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir.
50 

---

Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma’lum 
xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Yoozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr 
inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik 
bo’lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog’oz pullar 
chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya’ni ishlab 
chiqarish va tovarooborot sur’atlarini oshirmasdan yoki bu ko’rsatkichlar kamayib 
ketgan holda davlat tomonidan bo’ladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy 
yo’llaridan biri qog’oz pullarni muomalaga chiqarishdan iborat bo’lgan. Natijada 
muomalaga chiqarilgan pullar, muomala uchun zarur bo’lgan oltin miqdoridan oshib 
ketgan va pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya’ni, 
xaqiqatda pul birligi o’zida ko’rsatilganidan kam oltin miqdorni ifoda qila boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda 
namoyon bo’lgan. Yoozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga 
ega bo’lib xo’jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillaridan 
tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib, sifati ham 
o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: 
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi qonunining 
buzilishi natijasida umumxo’jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX 
asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib qolmasdan, ishlab 
chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi.
Yoozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi 
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga 
ketadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu 
sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli sohalari o’rtasida 
vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor, jamg’arma va iste’mol 
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi 
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi 
nomutanosibliklardan iboratdir.
51 

---

Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va 
tashqi sabablarga bo’lish mumkin.
Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul siyosati bilan va xo’jalik faoliyati 
bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar bu 
xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka 
hukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning tsiklik rivojlanishi, investitsiyalashda 
nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit 
siyosatining notug’ri olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog’liq 
omillarga davlat moliyasi sohasidagi krizislar; davlat byudjetning defitsiti, davlat 
qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi, kreditlashda 
avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom 
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa 
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zahiralari bilan bo’ladigan 
noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi 
disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to’xtovsiz 
o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul biriligining 
qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
1. 
Tovar
va
xizmatlar
bahosining
uzluksiz
va
tartibsiz
o’sib
borishi
natijasida 
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2. 
Chet
el
valyutasiga
nisbatan
milliy
valyuta
kursining
tushib
ketishi;
3. 
Milliy
pul
birligida
oltin
narxining
oshib
borishi
va
boshqalar.
Ba’zi bir iqtisodchilarimizning
1
fikricha inflyatsiya - bu barcha tovarlar 
baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o’sgan taqdirda ham ayrim 
tovarlar bahosi barqaror bo’lib qolishi, boshqalarniki tushishi ham mumkin ekan.
1
Kembell R., Makkonel, Stenli L. Bryu «Ekonomiks» M.: 1993 g. s. 163 
Jo’raev T.T., Jo’raev A.D. «Pul kapital va xazina mollari bozori. Moliya, kredit-bank tizimi va davlatning soliq 
siyosati» T.: 1994 y. 
52 

---

Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi 
mumkin.
Albatta, inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil sur’atlarda 
bo’lmasdan, sakrab turadigan bo’lishi mumkin. Lekin, ba’zi tovarlar bahosining 
tushishi yoki barqaror bo’lib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun mos deb to’liq 
ishonch bilan uqtira olmaymiz. Ba’zida davlat aralashuvi bilan aholi iste’moli uchun 
zarur bo’lgan ayrim bir tovarlar bahosining ma’lum davrda barqaror ushlab turish 
mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining ham oxir 
oqibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi to’g’risida 
gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar oshishi 
tushunchalarini to’g’ri talqin qila olish kerak. Masalan, xamma vaqt ham ba’zi 
tovarlar bahosining oshishi inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar bahosi 
oshishi inflyatsiya bo’lmagan davrda, oltin pul muomalasi sharoitida ham bo’lishi 
mumkin.
53 

---