Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va
Tarkibiy jihatdan rivojlanish
Download 1.7 Mb. Pdf ko'rish
|
7-y-PUL-KREDIT-VA-BANKLAR-darslik-Sh-Abdullaeva-T-2003
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yoozirgi ahvoli
|
Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Kredit rivojlanishining bu bosqichi ssuda
kapitali bozorida kredit-moliya tashkilotlari ko’rinishidagi maxsus vositachilarining paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Katta sudxo’rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki banklar o’z zimmasiga ko’pchilik kredit institutlariga keyinchalik an’nanaviy bo’lib qolgan, eng kerakli funktsiyalarni oldi. Bular: 149 - bo’sh moliyaviy mablag’larni foiz bilan vaqtida to’lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berishiga asoslanib jamg’arish; - yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to’lov va hisob-kitoblar bo’yicha xizmat ko’rsatishi (keyinchalik davlat uchun ham); - qator maxsus moliyaviy operatsiyalarni o’tkazish (masalan, veksel munosabati mexanizmi bo’yicha xizmat ko’rsatish va boshqalar). Maxsus vositachilarga ssuda kapitali bozorida bo’lgan talab, shuningdek, foydaning yuqori normasi bank tizimining boshqa faoliyat sohalaridan keladigan kapital oqimi hisobiga rivojlanishini aniqlab beradi (yangi vujudga kelayotgan kredit tashkilotlarining tuzuvchilari sudxo’r va sarroflar bo’lmay, balki sanoat va savdo kapitalistlari edi). Rivojlanish bosqichida ssuda kapitali bozoridagi munosabatlar ma’lum darajada shakliy xarakter ola boshladi, kreditlashning malum bir turdagi jarayonlari o’rnatildi, ssuda kapitalining o’rtacha regional va o’rtacha milliy normalari o’rnatildi va h.k. Biroq kredit tashkilotlarning faoliyati haligacha markazlashmagan edi. Bu esa ssuda kapitali bozorining rivojlanishiga to’sqinlik qilardi va iqtisodiyotning tsiklik rivojlanish sharoitlarida moliyaviy bozorning boshqa bo’g’inlarida nomutanosibliklarni keltirib chiqardi. Yoozirgi ahvoli. Bu bosqichning asosiy belgisi - iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir. Davlat miqyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki umumilliy davlat kredit institutlarining paydo bo’lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo’l keldi hamda tijorat banklarining operatsiyalari va xizmat ko’rsatish ko’lamining kengayishiga olib keldi, masalan, fond bozoriga xizmat ko’rsatish bo’yicha. Keyinchalik Markaziy banklar faoliyati bozor iqtisodiyotini barqarorlashtirishning samarali omili bo’lgan kredit dastaklarini ishlatish bo’yicha yo’naltirildi. Bu esa davlatniki bo’lmagan kredit tashkilotlarini nazorat qilishni kuchaytirishni talab qildi. Shuningdek, iqtisodiyotda informatsion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter kommunikatsiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishi kredit munosabatlarini yangi sifatli darajaga, ya’ni mijozga xizmat ko’rsatish bilan birga ularning moliyaviy 150 faoliyatining hamma jabhalariga, shuningdek, xalqaro bozorga ham tarqalishiga olib keldi. Jamiyat faoliyatining o’ta muhim jihati - bu ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta’minlaydi. Ishlab chiqarishning bu omillar bilan bir tekisda ta’minlanishi muammodir. Bu muammo o’z echimini kredit orqali topadi. Kredit tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish jarayonining ajralmas bir qismi bo’lib, tovar ishlab chiqarish kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi. Kreditning vujudga kelishini nafaqat ichki iste’mol uchun tovar ishlab chiqarish doirasidan emas, balki asosan yuridik jihatdan mustaqil, bir-biriga mulkdor sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisodiy munosabatlarga kirishishga tayyor tovar egalari faoliyat ko’rsatayotgan muomala doirasidan qidirish kerak. Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati kredit munosobatlari paydo bo’lishining iqtisodiy asosidir. Bizga ma’lumki, korxonalarning ishlab chiqarish fondlari (qiymat shaklidagi mehnat vositalari va predmetlari) muayyan bir muddatda pul (P), ishlab chiqarish va tovar (T) shakllarida bo’lishi mumkin. Korxona ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: P - T ... Ishlab chiqarish ... T I - P I Fondlar doiraviy aylanishining birinchi bosqichida (P-T) pul fondlarining ishlab chiqarish fondlariga aylanishi sodir bo’ladi. Bunda mavjud pul mablag’lariga mehnat predmetlari va vositalari sotib olinadi. 151 Fondlar aylanishining ikkinchi bosqichida (... Ishlab chiqarish ...) ishlab chiqarish jarayoni sodir bo’lib, bunda tayyor mahsulotni yaratish ro’y beradi, mahsulot ko’rinishi tovar ko’rinishini oladi, ishlab chiqarish vositalari qiymatiga yangi qiymat qo’shiladi. Uchinchi bosqichda (T I - P I ) tayyor mahsulot sotiladi. Tovar o’zining boshlang’ich pul shakliga o’tadi., lekin bunda tovar ham, pul ham o’zining ishlab chiqarish jarayonidan oldingi holatiga nisbatan qiymat jihatdan va miqdor jihatdan ortgan holda bo’ladi. Mahsulotni sotgandan keyin olingan pul fondlari o’z navbatida yana xarajat qilinadi, yani yangi ishlab chiqarish jarayoni uchun yangi ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi, ish xaqi to’lanadi va boshqa xarajatlarga sarflanadi. Shunday qilib, aylanma mablag’larning aylanishi qayta-qayta takrorlanaveradi va fondlarning doiraviy aylanishi vujudga keladi. Fondlarning har bir individual doiraviy aylanishi ijtimoiy takror ishlab chiqarishning bir qismi sifatida boshqa doiraviy aylanishlar bilan uzviy bog’langan. Ma’lumki 1-bo’lim korxonalari tomonidan yaratilgan mahsulot 2-bo’lim korxonalari va noishlab chiqarish sohasi tomonidan iste’mol qilinadi. O’z navbatida 2-bo’lim mahsuloti nafaqat o’z istemolchilari ehtiyojini, shuningdek, 1-bo’lim istemolchilarining ham ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Bularning hammasi oborot fondlarining doiraviy aylanishi uzluksizligidan va fondlarning individual aylanishlari o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligidan dalolat beradi. Asosiy fondlar qiymati harakati jarayonida resurslarni ishlab chiqarishdan bo’shatilishi ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat xizmat qiladi va ularning qiymati tovar mahsuloti qiymatiga asta-sekin o’tib boradi. Asosiy fondlarning asta-sekin eskirish qiymati o’z o’lchami bo’yicha korxonaning yangi vositalar sotib olish hajmini ta’minlay olmaydi. Fondlaring aylanishida asosiy fondlarning o’zgaruvchan harakati ro’y beradi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bunda ba’zi korxonalarda bo’sh pul mablag’lari 152 to’planib qoladi, boshqalarida esa katta xarajatlarga ehtiyoj tufayli mablag’lar etishimovchiligi yuzaga keladi. Xuddi shunday vaziyat aylanma fondlari harakatida ham vujudga keladi. Bu erda ularning uzluksiz aylanishidagi tebranishlar yanada xilma-xildir. Dastavval, bu tebranishlar ishlab chiqarishning mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish davri bilan mahsulotni sotish vaqti bir-biriga mos kelmasligi tufayli vujudga keladi. Mablag’lar harakatidagi tebranishlar tovar mahsulotini jo’natish bilan bog’liq xarajatlar tufayli ham vujudga keladi. Ma’lumki, mahsulotni jo’natish vaqti bilan uni sotishdan olinadigan tushumning korxona hisob raqamiga kelib tushish vaqti ko’p hollarda to’g’ri kelmaydi. Bu hol turlicha sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Masalan, mahsulotni ishlab chiqaruvchi korxona bilan uni iste’mol qiluvchi korxona bir biridan muayyan masofada joylashganligi, mol sotib oluvchi korxonaning ayni vaqtda tovar va xizmatlarga to’lash uchun hisob-kitob schetida pul mablag’larining etarli emasligi va boshqalar tufayli kelib chiqadi. Fondlarning doiraviy aylanishidagi tebranishlar zaminida ishlab chiqarish vaqti bilan mahsulotlarni sotish vaqtining mos kelmay qolishidan vujudga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munosabatlarning paydo bo’lishi tabiiy holga aylanadi. Bu munosabatlar mablag’larning vaqtincha bekor turib qolishi bilan bu mablag’larga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday munosabatlar odatda kredit munosabatlar deb yuritiladi va kredit munosabatlar asosida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan kredit kategoriyasi yuzaga keladi. Kredit orqali jamiyatimizda quyidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin: Download 1.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|