Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

2-§. Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi 
bo’lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qilish va 
ularni o’z nomidan, to’lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish 
operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi.
Ba’zi adabiyotlarda bank - bu korxona deb ham izoh beriladi. Ma’lumki, bank 
yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat 
banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o’xshatish mumkinki, tijorat 
banklari ham korxonalar singari o’z faoliyatini o’z daromadini ko’paytirishga va shu 
asosda birinchidan o’z asoschilari - aktsionerlarining manfaatlarini, ikkinchidan, o’z 
mijozlarning manfaatlarini himoya qilishni ta’minlashdan iborat.
Tijorat banklarini, bizning fikrimizcha shunchaki korxona emas, maxsus 
korxona deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali harakatini amalga 
oshiradi va shu asosda bank o’z aktsionerlariga, paychilariga foyda olishni 
ta’minlaydi.
Tijorat banklari bank tiziminining muhim bug’ini bo’lib, kredit resurslarning 
asosiy qismi shu banklarda yig’iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga 
xizmatlarini ko’rsatadi.
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan 
keyingi ikkinchi pog’onasi hisoblanadi.
1987 yildan boshlab tashkil qilingan bank tizimi bozor iqtisodi tamoyillariga 
mos keluvchi bank tizimining boshlang’ich pilapoyasi hisoblanadi. Oxirgi yillarda 
tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav fondi va va 
qo’yilmalar salmog’i oshib bormoqda. hozirgi kunda O’zbekistonda 30 dan ortiq 
tijorat banklari faoliyat ko’rsatmoqda. Salmoqli ustav fondi, kredit resurslar va 
mijozlarga ega bo’lgan - katta banklar O’zbekiston sanoat qurilish banki, Tashqi 
iqtisodiy faoliyatlar milliy banki, Paxta bank, Asakabank va boshqalar keng faoliyat 
olib bormoqda. Tijorat banklarni tashkil qilishdagi ustav kapitali miqdori 2000 yil 1
213

---

yanvar Toshkent shahrida faoliyat ko’rsatuvchi banklar uchun 20 mln ekyu 
ekvivalenti miqdoridagi mablag’ga ega bo’lishi kerak Tijorat banklarni belgilariga 
qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat 
bankiga, aktsioner banklarga, kooperativ, xususiy, mintaqaviy, aralash mulkchilikka 
asoslangan bankka bo’linadi. Yuksak rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarning 
aksariyat qismi mulk shakli bo’yicha aktsioner bank hisoblanadi.
Aktsioner banklar aktsioner jamiyat kabi ochiq tipdagi yoki yopiq tipdagi 
aktsioner banklar bo’lishi mumkin. Aktsionerlar safiga kirish aktsiyalarni sotib olish 
yo’li bilan amalga oshiriladi. huquqiy va jismoniy shaxslar banklarning aktsiyalarini 
sotib olish va aktsionerlar bo’lishi mumkin.
Ba’zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu 
turdagi banklarning qatnashchilari ham huquqiy va jismoniy shaxslar bo’lishi 
mumkin.
Xususiy banklar - jismoniy shaxsning pul mablag’lari hisobidan tashkil 
qilingan banklar hisoblanadi.
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar - universal va maxsus 
banklarga bo’linadi.
Universal banklar xilma -xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlarni amalga 
oshirish xususiyatiga ega bo’ladi. Maxsus banklar ma’lum yo’nalishlarga xizmat 
ko’rsatib, o’z faoliyatini shu yo’nalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga 
bag’ishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat ko’rsatuvchi banklar, eksport-
import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya banklari, zamin banklar 
kirishi mumkin.
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar: xalqaro, respublika, mintaqaviy, 
viloyat banklariga bo’linishi mumkin.
Tarmoqlarga xizmat ko’rsatishga qarab: sanoat, qurilish, qishloq xo’jalik, 
savdo va boshqa banklarga bo’linishi mumkin.
Bozor iqtisodi sharoitida banklarining roli, ularning iqtisodga ta’siri o’sib 
bormoqda.
214 

---

Kredit muassasalari aholi, korxona, tashkilotlar, kompaniyalarning bo’sh pul 
mablag’larini yig’ish va joylantirishdan tashqari, kapital jamg’armalashni, 
harakatlanuvchi 
kapital 
yordamida, 
korxonalarning 
xo’jalik 
faoliyatini 
takomillashtirishga yordam beradi va korxonalar faoliyati ustidan nazorat olib boradi.
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o’rtasida, ishlab 
chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Sanoat, transport, qishloq xo’jaligi sohasida qo’shimcha investitsiyaga bo’lgan 
talablarni moliyalashtirib, banklar xalq xo’jaligida progressiv yutuqlarga erishishni 
ta’minlashi mumkin.
215 

---