Toshkent moliya instituti

*yangidan  sotib  olingan  asosiy  vositalar  ob’ektlarining  jismonan  mavjudligi  va  dast

labki hujjatlarini tekshirish;  

* foydalanishga  topshirilgan  asosiy  vositalar  ob’ektlarining  qiymati  buxgalteriya  his

obi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;  

* soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini aniqlash;  

* hisobot  davri  davomida  asosiy  vositalar  katta  miqdorda  kirim  qilingan  hollarda  e

ski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini.   

Asosiy  vositalar  kirimini  auditorlik  tekshiruvidan  o’tkazishni  boshlashda  dastlabki  h

ujjatlar, ularning belgilangan qoidalarga muvofiq rasmiylashtirilganligi nuqtai nazaridan 

shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.   

Asosiy  vositalarni  qabul  qilishtopshirish  (korxona  ichidagi  harakati)  dalolatnomalari

---

dagi ma’lumotlarga  asosan  0110/0190  schyotlar  debeti  bo’yicha  kirimiga  olingan  as

osiy  vositaning manbai aniqlanadi: Ustav kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot krediti) k

apital qo’yilmalar tartibida puli to’lanib sotib olingan yoki qurib bitkazilganda (0810, 082

0 va 0890 schyotlarning krediti), asosiy podaga  qabul  qilingan  mollar  qiymati  (0840  s

chyot  krediti),  tekinga  olingan  asosiy  vositalar qo’shilgan kapital tarkibiga kirimga oli

nganda (8530 schyotning krediti) va h. k.   

So’ngra  ko’rsatilgan  muomalalarni  buxgalteriya  hisobining  schyotlarida  aks  ettirilish

tartibi tekshiriladi.   

Тekinga  olingan  asosiy  vositalar  ob’ektlarini  hisobga  olish  bo’yicha  muomalalarni  a

ks  ettirish tartibi  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  va  O’zbekiston  Respubl

ikasi  Davlat  soliq komitetining tegishli me’yoriy hujjatlarida belgilangan.   

2003  yil  1  yanvardanboshlab  iqtisodning  nodavlat  sektoridagi  korxonalar  uchun  bep

ul  (tekin)  olingan asosiy  vositalar  qiymatiga  korxona  qo’shilgan  kapitali  (8530-

schyot  krediti)  ko’paytirilib  kirimga olinadi.  (Dt  01100190,  Kt  8530)  va  ular  qiyma

ti  soliqqa  tortiladigan  bazaga  qo’shiladi.  Auditor soliqqa  tortiladigan  foydaning  miq

dorini  aniqlash  hisobkitobi  bilan  tanishishi  va  bepul  olingan mulklar qiymati soliqqa 

tortish maqsadida soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozi

m.  Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy vositalar tarkibi

da hisobda turgan  inventar  va  xo’jalik  ashyolari  aniqlanib,  ularni  inventar  va  xo’jali

k  ashyolari  (1080  schyot) qatoriga o’tkazilganining to’g’riligini ham tekshirishi zarur. 

Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080 schyot  va  kredit  01100199  schyot),  hisoblan

gan  eskirish  summasiga  provodkalar  to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur. 

  

Puli  to’lanib  sotib  olingan,  zamonaviylashtirilgan  va  texnikaviy  jihozlangan  asosiy  

vositalar bo’yicha  korxona  bir  vaqtning  o’zida  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarish

ni  ta’minlash  maqsadida ularning  moliyalashtirish  manbalarini  sof  foyda,  o’tgan  yild

agi  taqsimlanmagan  foyda,  zahira kapitalini aks ettirish lozim.   Auditor  korxonada  sot

ib  olingan  avtomobillarining  to’g’ri  rasmiylashtirilganligi,  transport  

vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan soliqning aniq hisoblanganligi va o’z vaqti

da byudjetga o’tkazib  berilganligini,  to’langan  soliq  summasining  sotib  olingan  avto

mobil  dastlabki  qiymatiga qo’shilganligini  tekshirishi  lozim.  Agar  dastlabki  hujjat  s

hubha  uyg’otsa,  ushbu  muomalani  amalga oshirish  uchun  javobgar  shaxslardan  yoz

ma  ravishda  tushuntirish  xati  olinadi  va  qarama  -  qarshi  

tekshiruv o’tkaziladi.  Korxona  tomonidan  transport  vositalari  sotib  olinganlik  uchun 

 to’langan  soliq  to’g’risida  soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma berilganligiga is

honch hosil qilish lozim.   

Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish hollari uchrasa, audit

or bunga alohida  e’tibor  berishi  lozim.  Bunday  muomalalar  yozma  ravishda  tuzilgan

oldisotdi  shartnomasi bilan  sotuvchining  pasport  ma’lumotlari  ko’rsatilib  rasmiylashti

riladi.  Jismoniy  shaxsdan,  unga shaxsiy  mulk huquqi bo’yicha  tegishli  bo’lgan  vosita

lar  (uy,  dala  hovli, avtomobil,  garaj va boshqa mulklar)  sotib  olinganda,  unga  to’lan

adigan  summadan  belgilangan  tartibda  byudjetga  daromad solig’i ushlash kerak. SHu 

bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi lozim bo’lgan summani o’z vaqtida  to’las 

uchun  bankdan  xo’jalik  kassasiga  pul  olinganligi  va  kassadan  o’z  vaqtida  va  to’liq

  

---

berilganligi ham tekshirilishi zarur.   

Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismisharifi va doimiy yashash joyini ko

’rsatib, oldi sottining summasi va ushlangan soliq summasi haqida soliq inspeksiyasiga x

abar qilishi lozim. Agar  jismoniy  shaxs  tadbirkor  sifatida  ro’yxatga  olingan  bo’lsa,  (

litsenziyasi  bo’lsa)  undan  asosiy vosita sotib olinganda daromad solig’i ushlanmaydi. 

  

Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi sabablarga ko’ra ro’y beradi:  

* ularni sotish natijasida; 

 

* chet korxonalar va shaxslarga tekinga berish;  

*to’zib ketganligi va ma’naviy eskirishi sababli ularni tugatish natijasida;  

* kamomad tufayli;  

* tabiiy ofatlar natijasida.   

Asosiy  vositalarning  hisobdan  chiqarilishi  bilan  bog’liq  muomalalarni  tekshirishdan  

maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat:  

*asosiy  vositaning  dastlabki (inventar) qiymati  va  hisobdan  chiqarilayotgan  vaqtdagi 

 eskirish summasi to’liq va tegishli tarzda ularni hisobga oladigan schyotlardan hisobdan 

chiqarilganligini;  

* ushbu  muomalalar  natijasida  hosil  bo’lgan  moliyaviy  natijalar  (foyda  yoki  zarar)  

foyda  va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi.   

  

Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin:  



hisobot  davri  davomida  hisobdan  chiqarilgan  asosiy  vositalar  ob’ektlarining  hisobd

an chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va to’plangan eskirish summasi ko’rsati

lgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning 

moliyaviy natijasi. Olingan axborotlar  ma’lumotlarini  01100190  schyotlar  krediti  021

00290  schyotlar  debeti  bo’yicha ma’lumotlar,9310 va 9430 schyotlar ma’lumotlari bila

n solishtirish;  



asosiy  vositani  hisobdan  chiqarishga  doir  muomalani  amalga  oshirish  uchun  tegish

li ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini tekshirish;  



hisobdan  chiqarishga  doir  har  bir  muomala  bo’yicha  (hajmi  katta  bo’lganda  tanlab

)  asosiy vositalarni hisobdan o’chirish va moliyaviy natijasini aniqlashning to’g’riligini t

ahlil qilish.   

Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini tekshirish chog’ida hisobdan chiqarilish s

ababini, muomalaning  maqsadga  muvofiqligi  va  qonuniyligini  aniqlaydi.  Bunda  asos

iy  vositalarni  sotish uchun  tuzilgan  shartnomalar,  hisobdan  chiqarish  dalolatnomalari

,  asosiy  vositalarni  qabul  qilish  topshirish dalolatnomasi, analitik hisob ma’lumotlarid

an foydalaniladi.  Dastavval,  auditor  asosiy  vositalarni  hisobdan  chiqarishda  asos  bo’

lgan  AVshakllardagi  dalolatnomalar  ma’lumotlarini  tekshirishi  lozim.  Bu  dalolatnom

alarda  hisobdan chiqarilayotgan  asosiy  vositalarning  dastlabki  qiymati  va  eskirish  su

mmasi  aks  ettiriladi.  Auditor hisobdan  chiqarilgan  asosiy  vositalarning  inventar  kart

ochkalari  kartotekadan  olinib,  dalolatnomaga ilova  qilinganligiga  ishonch  hosil  qilish

i  kerak.  shuningdek,  asosiy  vositalarning  turgan  o’rni bo’yicha inventar ro’yxatida ha

m tegishlicha qayd qilinganligi tekshiriladi.  Amaldagi  schyotlar  rejasi  va  uni  qo’llash 

 yo’riqnomasiga  muvofiq,  hisobdan  chiqarilish sababidan  qat’iy  nazar  (bepul  berish, 

 ustav  kapitaliga  hissa  sifatida  berish,  moliyalanadigan  lizing shartnomasi  bo’yicha  

---

berish,  tabiiy  ofatlar  va  ekstremal  hollar,  o’g’irlanish  va  kamomad)  asosiy vositalar

ni  hisobdan  chiqarish  bo’yicha  barcha  muomalalar  9210  «Asosiy  vositalarning  hiso

bdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi.   

Auditor  asosiy  vositalarni  hisobdan  chiqarishga  doir  muomalalarni  hisobga  olishda  

9210 schyotning  qo’llanilayotganligini,  bu  schyotning  debeti  va  krediti  bo’yicha  yoz

uvlarning  to’g’ri  aks ettirilganligini  hamda  asosiy  vositalar  sotilishi  va  boshqacha  ta

rzda  hisobdan  chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri aniqlanganligini tekshirish zar

ur.  Amaliyotda asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalar kam sodir bo’la

di. shuning uchun ularni 9210 schyotda to’liq aks ettirish, olingan daromad (ko’rilgan zar

ar)ni to’g’ri aniqlash va hisobdan o’chirish, hamda amaldagi soliq qonunchiligiga rioya q

ilinishini mufassal tekshirish tavsiya etiladi.   

Asosiy  vositalar  bepul  berilganda  va  bozordagidan  past  bahoda  sotilganda  auditor  a

sosiy e’tiborni  jismoniy  shaxslarga  bepul  berilgan  yoki  sotilgan  ob’ektlarga  qaratmo

gi  lozim.  CHunki korxona bu holda daromad solig’i ushlashi va byudjetga to’lashi lozi

m.  Sotilgan  asosiy  vositalar  bo’yicha  (masalan,  transport  vositalari,  kompyuter  usku

nalari  va hisoblash  texnikalari  va  boshqalarni  sotish)  byudjetga  mahalliy  soliqlar  to’

lanayotganligi;  korxona asosiy  vositalar  hisobdan  chiqarilayotganda  qonun  bilan  bel

gilangan  barcha  hollarda  QQS  hisoblab (debet 9210 schyot, kredit 6410 schyot) va o’z 

vaqtida to’lanayotganligini (debet 6410 schyot, kredit 5110 schyot) auditor aniqlashi zaru

r.  Korxona  asosiy  vositalarni  bepul  berganida  ham  asosiy  vositalarni  qabul  qilishto

pshirish (korxona  ichidagi  ko’chirilishi)  dalolatnomasi  (nakladnoyi)  (AV  1  shakl)  bi

lan  rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Dalolatnomada tekinga beriladigan asosiy vositani

ng balans qiymati va berilayotgan paytgacha  hisoblangan  eskirish  summasi  ko’rsatilib,

inventar  kartochkasi  ilova  qilingan  bo’lishikerak. Dalolatnoma va ilova qilingan hujjatl

ar (pasport, texnik tavsifnoma, yo’riqnoma va boshqalar) asosida  guruhlovchi  ro’yxat  (

vedomost)  tuzilib,  uning  yakuniga  asosan  asosiy  vositaning  balans qiymati va eskiris

h summasi hisobdan o’chirilgan bo’lishi kerak.   

Auditor  tekinga  berilgan  asosiy  vositalar  bo’yicha  muomalalarni  aks  ettirish  faqat  o

luvchi tashkilotdan  kirim  qilingani  to’g’risidagi  xabarnoma  (avizo)  olinganidan  keyi

n  amalga oshirilganligini  hamda  shunga  qadar  bu  asosiy  vositalar  bo’yicha  amortiza

tsiya  hisoblash to’xtatilmaganligini ham aniqlashi zarur.   

Asosiy  vositalarni  tugatishga  doir  muomalalarni  tekshirishda,  auditor  avvalo  tugatis

h  haqida korxona  rahbarining,  davlat  tashkilotlarida  esa,  direktor,  bosh  muhandis  yo

ki  yuqori  tashkilotning farmoyishi  hamda  tuzilgan  dalolatnoma  (AV  3  shakl)  ma’lu

motlarini  o’rganadi.  Bunda dalolatnomadagi  ob’ektning  nomi,  tayyorlangan  yoki  qur

ilgan  yili,  korxonaga  kelib  tushgan  va foydalanishga  topshirilgan  sanasi,  inventar  ra

qami,  turgan  joyi,  balans  qiymati,  eskirishi,  qayta baholanish natijalari, kapital ta’mirl

ashlar soni kabi ma’lumotlar tekshiriladi. SHu bilan birga ushbu dalolatnomada  ob’ektni

ng  asosiy  qismlari,  detallari,  tarkibiy  qismlarining  texnik  holati  haqidagi ma’lumotla

r keltirilgan va uni tugatish zarurligi asoslangan bo’lishi lozim. Halokat oqibatida yaroqsi

z bo’lib  qolgan  mashinalar,  jihozlar  va  transport  vositalari  qiymatini  hisobdan  chiqa

rish dalolatnomasiga sabablari  va  aybdorlari ko’rsatib  tuzilgan halokat  to’g’risidagi  da

lolatnoma nusxasi ham  ilova  qilingan  bo’lishi  kerak.  Bulardan  tashqari  dalolatnoman

ing  maxsus  qismida  keltirilgan asosiy  vositalarni  tugatish  bo’yicha  yakuniy  hisob-

kitoblar  hamda  ular  yuzasidan  tuzilgan buxgalteriya provodkalarining to’g’riligi ham t

---

ekshiriladi.   

Asosiy  vositalarni  moliyalanadigan  lizing  shartnomasi  asosida  uzoq  muddatli  ijaraga

berish natijasida  xo’jalikdan  chiqarilishi  (Dt  0920  Kt  9210),  o’g’irlanish  (Dt  9430  

Kt  9210)  hollarida, auditor,  ijarachi  tomonidan  moliyalanadigan  lizing  shartnomasi  

bo’yicha  majburiyatlarning  o’z vaqtida  bajarilishi  va  yetkazilgan  zararning  aybdor  s

haxslar  tomonidan  to’liq  koplanganligiga  (Dt 4730 Kt 9430) jiddiy e’tibor berish kera  

Amaliyotda asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalar auditining ayrim xususiyatlari 

mavjud. Bu  yerda  auditor  to’liq  amortizatsiya  qilinmagan  asosiy  vositalarni  tugatish

ning  moliyaviy  natijasi to’g’ri hisobdan o’chirilganligiga alohida e’tibor berishi zarur. O

b’ektni hisobdan o’chirishda uning tiklash  qiymati  va  eskirishi  ikki  qismga bo’linadi: 

asosiy  vositalarni  qayta  baholash  paytiga  bo’lgan va  o’tkazilgan  qayta  baholash  nati

jasida  yuzaga  kelgan  tiklash  qiymatlari  va  eskirish  summalari.  

Shuning  uchun  asosiy  vositalarni  tugatishda  9210  schyotda  aniqlangan  yo’qotishlar  

qisman  foyda (9430 schyotining krediti), qisman esa qo’shilgan kapital (8510 schyotnin 

krediti) hisobiga hisobdan o’chirilishi  mumkin.   Agar  korxonada  tekshirilayotgan  davr

da  avtomobil  sotib  olingan  bo’lsa,  u  holda  avtotransport vositalarini sotib olishda his

oblangan soliqning to’g’riligini tekshirish zarur.  Auditor,  shuningdek  avtotransport  vos

italarini  sotib  olganlik  uchun  soliq  summasining  ob’ekt dastlabki  qiymatiga  qo’shilg

anligini;  qo’llaniladigan  stavkalar  va  soliqqa  tortiladigan  bazani (avtomobilning qo’sh

ilgan qiymat solig’isiz sotuv bahosini) aniqlashning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.   

Asosiy  vositalarning  hisobdan  chiqarilishini  tekshirishda  qo’shilgan  qiymat  solig’i  v

a  foyda solig’i  to’g’ri  hisoblangani  hamda  to’langanligini  aniqlash  zarur.  Asosiy  vo

sitalar  sovg’a  qilish shartnomasi bo’yicha berilganda, qo’shilgan qiymat solig’ini asosiy

vositani beruvchi tomon to’laydi.  Asosiy  vositalarni  sotish  va  ularni  sovg’a  qilish  sh

artnomasiga  muvofiq  berishga  doir muomalalarni  tekshirish  chog’ida  schyotfakturala

rning  to’ldirilishi  va  ularning  sotish  daftarida ro’yxatga olinishiga e’tibor berish zarur.

  Asosiy vositalar qoldiq  qiymatidan past bahoda sotilgan hollarda QQS asosiy vositanin

g qoldiq qiymatiga  nisbatan  hisoblanishi  va  byudjetga  to’lanishi  lozim  ekanligini  au

ditor  inobatga  olishi lozim.  QQS  ni  qo’shimcha  hisoblash  bu  holda  alohida  hisob-

kitob  qilinadi  va  korxona  ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan amalga oshiriladi.   

Asosiy  vositalarni  hisobdan  chiqarishda  QQS  ni  hisoblash  uchun  soliqqa  tortiladiga

n  bazani aniqlash xususiyatlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.