Toshkent moliya instuti

Monometallizm pul tizimi sharoitida – bitta qimmatbaho metall (oltin va
kumush, asosan oltin) umum ekvivalent vazifasini bajardi. Shu bilan birga, pul
timizining monometallizm davrida muomalaga oltin tangalarga maydalanadigan
boshqa pul belgilari (xazina biletlari, banknotlar va mayda monetalar) ham kirib
kela boshladi.

Xalqaro valyuta – kredit munosabatlarini amalga oshirishda XIX asrda to‘liq
va XX asrning boshlarigacha muomalada oltin asosiy rol o‘ynadi. Oltin
standartining rivojlangan davri 1880 – 1914 yillarga to‘g‘ri keladi.
Monometallizm o‘z navbatida oltin tanga, oltin quyma va oltin deviz
standartini o‘z ichiga olar edi.
Oltin tanga standarti tovarlarning bahosi oltinda ifodalanadi, mamlakat
bozorlarida oltin to‘lov vositasini bajaradi va erkin ravishda zarb etiladi. Oltin
pulning barcha funktsiyalarini bajaradi. Oltin tanga standarti sharoitida pul
tizimi talab va taklif asosida tartibga solinib, muomaladan ortiqcha bo‘lgan
oltin tanglar “avtomatik ravishda” jamg‘armaga yo‘naltirildi, muomalada
qo‘shimcha to‘lov vositasiga ehtiyoj tug‘ilganda ular jamg‘armadan
muomalaga qaytariladi. Oltin tanga standarti sharoitida mamlakatda pul tizimini
tashkil etish silliq va samarali tarzda amalga oshirildi, biroq kishilarning tovar
moddiy qiymatlarga bo‘lgan talabining hajmi iqtisodiyotdagi mavjud oltin
zaxiralari hajmidan sezilarli darajada ortib bordi, shuningdek, oltin tanga
standarti sharoitida Markaziy banklarda ma’lum darajadagi oltin zaxiralarini
shakllantirish zaruriyatini keltirib chiqardi.⁴
Oltin tanga standartining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
– oltin tangalarni qat’iy o‘rnatilgan qiymatlarda erkin ravishda zarb etish;
– o‘zining qiymatini oltinda ifoda etadigan pullarni maydalash;
– oltinning mamlakatlar o‘rtasida erkin ayirboshlanuvi;
– oltin pulning barcha funktsiyalarini bajarishi.
Birinchi jahon urushi juda katta miqdordagi moliyaviy xarajatlarni vujudga
kelishiga sabab bo‘ldi, buning natijasida hukumat byudjet taqchilligini qoplash
maqsadida muomalaga qog‘oz pullarni emissiya qildi. Bu o‘z navbatida birinchi
jahon urushida ishtirok etgan barcha mamlakatlarda (AQShdan tashqari) oltinni
qog‘oz pullarga almashtirish va xorijga olib chiqib ketish qonunan ta’qiqilab
qo‘yildi. Birinchi jahon urushidan keyin, birorta mamlakat oltin tanga
standartiga qaytish imkoniyatini qila olmadi. 1920 yillarda qator mamlakatlarda
oltin quyma standarti joriy etildi.
Oltin quyma standarti sharoitida banknotalar davlat tomonidan o‘rnatilgan
summada oltin quymalarga ayirboshlanadi, oltin quyma standarti sharoitida
muomalada oltin tangalarning to‘lov vositasi sifatida harakati va erkin zarb
qilinishi amal qilmaydi. Oltin quyma standartlari asosan oltin zaxiralariga boy
bo‘lgan AQSh, Angliya, Frantsiya va Yaponiyada hukm surdi. Unga ko‘ra
muomalaga oltin tangalarning erkin zarb qilinishi barham topib, pullarni oltinga
almashtirish quyilmalarning qiymati asosida chegaralanib qo‘yildi. Masalan,
Buyuk Britaniyada bir oltin quyilmasi 12,4 kg.ga to‘g‘ri kelar edi. Ushbu
quyilmani olish uchun 1700 funt sterling zarur edi. Frantsiyada bir quyilma
12,7 kg bo‘lib, ushbu quyilma 215 ming franka baholanar edi. Katta miqdorda
oltin zaxiralariga ega bo‘lmagan mamlakatlarda (Avstraliya, Germaniya,
Daniya, Norvegiya va boshqalar) oltin deviz standarti amal qilar edi. Oltin
deviz standarti joriy etilgan mamlakatlarda milliy valyutalar devizlarga, ya’ni
oltinga erkin almashadigan chet el valyutalariga ayirboshlanishi joriy etildi.
Buning natijasida bir mamlakatning ikkinchi mamlakatga valyutaviy bog‘liqligi
vujudga keldi. ⁵1929 – 1933 yillarda yuz bergan butunjahon iqtisodiy inqirozi
natijasida oltin monometallizmining barcha shakllari amal qilish faoliyatini
to‘xtatdi, AQSh dollarining oltinga nisbatan pariteti saqqlanib qoldi. 1930
yillardan boshlab xalqaro va mahalliy hisob – kitoblarda qog‘oz – kredit pul
tizimi faoliyat yurita boshladi.

Ushbu tizimning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
– oltinning umumekvivalent sifatida muomaladagi harakati to‘xtatildi,
banknotlarning oltinga ayirboshlanishi va maydalanishi barham topdi, oltin
ichki va tashqi oborotdan chiqib zaxira sifatida saqlanadigan bo‘ldi;
– banklarning kredit operatsiyalari asosida muomalaga naqd va naqdsiz pul
belgilari chiqarildi;
– pul oborotining asosiy ulushini naqd pulsiz hisob – kitoblar egallay
boshladi;
– davlat tomonidan pul muomalasini tartibga solish kuchaytirildi, iqtisodiyotda
pul muomalasini tartibga solishning instrumentlari ishlab chiqildi.