Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Davolash fakulteti ichki kasalliklar propedevtikasi, kasb kasalliklari, gematologiya va X d. t., oliy ma’lumotli hamshira fanlari kafedrasi Ichki kasalliklar propedevtikasi fani

Qon fiziologiyasi.

Qon qizil rangli, kuchsiz ishqoriy rеaktsiyaga ega bo’lgan, nordon mazzali suyuq biriktiruvchi tuqimadir. Qon organizmda qo’yidagi vazifalarni bajaradi:

1. Qon hujayra va to’qimalarga oziq moddalar va kislorod olib kеlib, moddalar almashinuvi vaqtida to’qimalarda xosil bo'lgan kеraksiz va zararsiz parchalanish mahsulotlarini olib kеtadi.

2. Qon ichki sеkrеtsiya bеzlarida ishlanib chiqqan, organlarning ishiga ta'sir etadigan garmonlarni organizmga tarqatadi.

3. Qon tarkibidagi hujayralar va maxsus moddalar organizmga tushgan yot, zararli kasallik quzgatuvchi mikroblardan organizmni himoya qiladi.

4. Qon ichki organlar orasida issiqlikni tartibga solib turadi va gavda tеmpеraturasining nisbatan turg’unligini saqlashda ishtirok etadi.

5. Qon hujayra va to'qimalarining ishlashi uchun qulay sharoit tug’diradi. Qon ikki qismdan iborat qon plazmasi va qoning shakli elеmеntlari.

Gemoglabin o’pkada havo tarkibidagi kislarod bilan birikib oksi gemoglabin hosil qiladiva to’qimalarga borib gemoglabinga va kislarotga ajraladi. Gemoglabin to’qima hujayralarga kislarodni berib to’qima hujayralaridan karbonat angidrid gazini briktirib olib o’pkada ajratadi. Shuning natijasida ichki nafas olish sodir bo’ladi. Eritrositlarning soni yoki gemoglabin miqdorini kamayishi kam qonlik hisoblanadi. Bu esa bolalarning yoshlik vaqtida noto’g’ri ovqatlanishi ovqatni sifat tarkibiga etiborsizlik ochiq havodan yaxshi foydalanmaslik oqibatida darmonsizlik tez charchab qolish va bosh aylanish kasalligiga olib keladi . bolalarda bunday kasallikga uchraganda temir moddasiga boy, vitaminlik va yuqori kaloriyalik ovqatlarni istemol qilish kerak(jigar, hayvon qonidan tayyyorlangan ovqatlar, olma, sabzi, qulupnay va boshqalar).

Eritrositlar cho’kish reaksiyasi. (POE). Agarda qonning ivishdan saqlab, shishadan yasalgan kopilyarda bir necha soatga qoldirsak, qon aralashmasidagi eritrasitlarni kapilyar trupkalar tubiga cho’kib qolganini ko’ramiz.

Eritrositlarni cho’kish tezligi turli yoshdagi kishilarda, ayollarda, bolalarda turlicha bo’ladi. Bundan tashqari turli xil kasalliklar tufayli ham o’zgarishi mumkin.

Masalan: 3-9mm. erkaklarda, ayollarda 7-12mm. soatiga cho’kadi. Organizm holatining o’zgarishlarida eritrositlar cho’kish reaksiyasini o’zgarishi kuzatiladi.

Eritrositlarning ma’lum tezligida cho’kishdan foydalanib tibbiyotda kasalliklarni belgilashda foydalaniladi. Buni tibbiyotda POE deyiladi. Aniqlaydigan asbobni panchenko apparati deyiladi.

Organizm qattiq shamollaganda tuberkiloz kasalligida, xomilador ayollarda, yallig’lanish kasalligi boshlaganda va boshqa o’zgarishlarda eritrositlar cho’kish reaksiyasi tezligi ortadi.

Leykositlar oq qon tanachalari qoning yadroli xujayralari bo’lib aktiv harakatlarning xususiyatiga egadir. Ular har xil shaklda bo’lib, 1kub mm bolalar qonida 8000-11000 gacha bo’ladi, katta odamlarda normal holatda bo’ladi. Uning soni kun mobaynida o’zgarib turishi mumkin. Lekositlar 3 gruppa bo’ladi. 1) donador leykositlar 2)donasiz leykositlar 3) monositlar.

Donador leykositlar o’z navbatida 3 guruhga bo’linadi: neytrofilar eozanofillar va bazofillar.

Leykositlarning ko’rsatilgan miqdoridan ortib ketishi lekositoz deb atalsa miqdordan kamayib ketishi lekopinya deyiladi.

Lekasitlar organizm ichki muhutining posboni hisobl;anadi chunki lekositlar qonga va limfaga tushgan mikroblarni viruslarni organizm ichiga kirishi qatttiq kurashadi. Organizmga tushgan moddalarni neytrallash xususiyatiga ham egadir.

Trombositlar -qon plastinkari, qonning shalkli elemenlar orasida eng maydasidir. Ular komikda hosil bo’ladi. 1mm³ 300000 dan 400000 qon plastinkalari bo’ladi uning soni ham yoshga qarab o’zga boradi. Trabbasitlar qonning ivishida muhim rol o’ynaydi. Qon ivishi organizm uchun biologik ahamiyatga ega bo’lib jarohatlanganda qon yo’qotishdan saqlanadi.

Yurak organizmda nasos funksiyasini bajaradi. Yurak va qon aylanish sistemasiga yurak, arteriyalar venalar kapilyar kiradi. Yurakdan qon olib ketuvchi tomirlar arteriyalar yurakga qon olib keluvchi qon tomirlar vena qon tomirlar deyiladi. Qon qon tomirlarida harakatlanar ekan murrakkab yo’lni katta va kichik qon aylanish doiralarini bosib o’tadi.

Sog’lom odamda qon 3-4 minut ichida iviydi. Ba’zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan biologik modda-antigemofil omil yetarli bo’lmaydi. Bu kasallik gemofiliya deb atalib, u nasldan-naslga, ya’ni ota-onadan bolaga o’tadi. Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko’p qon yo’qotish mumkin. Bundan tashqari, trombositlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida kaltsiy (Ca) ionlari,  kaliy (K) vitaminining miqdori yetishmay qolganda ham qonning ivish xossasi kamayadi.

Qonning shaklli elementlari :

Eritrositlar (qizil qon tanachalari) - suyaklarning ko’mik qismida hosil bo’ladi. Eritrositlarning hosil bo’lishi va soni normal miqdorda bo’lishi odamning sog’lig’iga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga bog’liq.

Leykositlar  (oq qon tanachalari) - yadroli qon hujayralari bo’lib, yadrosining shakliga va bo’yalishiga qarab uch turga: monositlar-bir yadroli yirik leykositlar limfositlar-bir yadroli, lekin monositlardan bir oz maydaroq; donador leykositlar, ya’ni granulositlarga bo’linadi. Leykositlar sonining ko’payishi leykositoz, kamayishi leykopeniya deb ataladi. Leykositlar suyaklarning ko’mik qismida va taloqda (limfositlar) hosil bo’ladi. Leykositlarning asosiy vazifasi organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishdir. Ular organizmga kirgan mikroblarni yutib, eritib yuboradi. Bu hodisa fagositoz deb ataladi. Leykositlarning bu xossasini atoqli rus olimi I.I. Mechnikov aniqlagan.  Odam yuqumli kasalliklar bilan kasallanganda leykositlarning soni ko’payib, 1mm3 qonda 10-20 mingga yetadi va undan ham ortishi mumkin. Odam uzoq vaqt davomida kam va sifatsiz ovqatlansa, bir necha kun, hafta davomida og’ir mehnatdan charchasa, surunkali uzoq davom etuvchi kasalliklarda leykositlar soni kamayadi. Bu esa organizm nihoyatda kuchsizlanganligidan dalolat beradi.

Trombositlar (qon plastinkalari) - suyaklarning ko’mik qismida va taloqda hosil bo’ladi. Yadrosi bo’lmaydi. Past tabaqali umurtqali hayvonlar trombositlarning yadrosi bo’ladi. 1mm3 qonda 300-400 ming dona trombosit bo’ladi. Ular leykositlarga o’xshab 2-5 kun yashaydi.
Taloq.
Taloq qorin bo'shlig'i chap tomonining yuqori qismida, ya'ni chap qovurg'alar ostida joylashgan. Uning massasi katta odamda 140-200 g. Yuqorida aytilganidek, taloqda limfolsitlar hosil bo'ladi va ular limfa tomirlariga chiqarib turiladi. Limfotsitlar organizmga kirgan mikroblarni yutish va eritish (fagotsitoz) xususiyatiga ega. Demak, taloq organizmning yuqumli kasalIiklardan himoya qilish (immunitet) vazifasini bajarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari,taloqda qonning ortiqcha qismi zahira holda to'planadi, ya'ni u qon deposi vazifasini bajaradi. Shu bilan birga taloqda qonning yashash muddatini o'tagan shaklli elementlari (eritrotsitlar va leykotsitlar) parchalanadi.
Jismoniy mehnat va sport bilan shug'ullanganda taloqda limfotsitlar hosil bo'lishi ko'payadi. Demak, bunda odam organizmining yuqumli kasalliklardan himoyalanish qobiliyati (immunitet) kuchayadi.

Taloqning immun vazifasi zaharli moddalarni tutib olish va qayta ishlash, qonni turli xil yot agentlardan (bakteriya, virus) tozalash hisoblanadi. Kuyish, travma va boshqa to’qima shikastlanishlaridagi detrit hujayralarining erimaydigan komponentlarini, endotaksinlarni taloq tutib oladi va parchalaydi. Taloq immun javobida  faol ishtirok etadi – uning hujayralari tana uchun yot antigenlarni aniqlaydi va maxsus antitelolarni ishlab chiqaradi.  

Filtrlash faoliyati to’qimalardagi qon aylanishi nazorati ko’rinishida amalga oshiriladi. Eng avvalo, bu keksaygan , shuningdek, shikastlangan eritrotsitlarga tegishli. Taloq sirkulyatisiyadagi qonni membranasi o’zgargan hujayralardan tozalaydi degan tahminlar ham mavjud. Shuningdek, ba’zi bir kasalliklarda shikastlangan eritrotsitlar taloq orqali  o’ta olmaydi, pulplarda uzoq tutilib qoladi va o’ladi. Bu shuni ko’rsatadiki, taloq jigarga nisbatan shikastlangan hujayralarni yaxshiroq aniqlashga moyil va filt vazifasini o’taydi. Qon oqimi izdan chiqqanda taloq kattalashadi va katta miqdorda qon sig’dirishi mumkin bo’lib, uning deposi hisoblanadi. Taloq qisqarib, yig’ilib qolgan qonlarni tomirlar o’zaniga chiqarib tashlash xususiyatiga ega. Bunda taloq miqdori qisqarib, qondagi eritrotsitlar miqdori oshadi. Normada taloq 20-40 ml. qon saqlaydi.

Taloq oqsil almashinuvida qatnashib, albumin, globo’lin (gemoglabinni oqsil komponenti), VIII – qon ivish omilini sintezlaydi. Taloq qon hosil qilishda faol qatnashadi, asosan homilada. Katta yoshdagi kishilarda u limfotsit va monositlarni produtsirlaydi (ishlab chiqaradi).

Taloq gemoliiz jarayonida katta rol o’ynaydi. Patologik sharoitlarda u katta miqdordagi o’zgargan eritrotsitlarni ushlab qolishi va parchalab tashlashi mumkin, asosan tug’ma va orttirilgan gemolitik anemiyalarda. Dimlangan to’laqonlik va boshq akasalliklarda katta miqdordagi eritrotsitlar qora taloqda tutib qolinadi.

Taloq- bu organizmning ikkinchi “onasi” (buyrakdan keyin) hisoblanadi. Agar oshqozon retseptor bo’lsa, taloq transportirovkalovchidir (tashuvchi). Oshqozon oziq moddalarni qabul qiladi va dastlabki hazm qilish jarayonini boshqaradi. Taloqda keyingi hamz-ovqat ingichka ichakka tushushidan oldingisi kechadi. Bunda u barcha oziq moddalarni so’radi va ularni butun tanag o’tkazadi, hamma a’zo to’qimalarni oziqlantiradi, eng keraklisi, hayotiy faoliyatni saqlaydi. Taloq oshqozonda SI ni pasaytiradi, tomirlarda qon oqimini va qon aylanishini nazorat qiladi. Agar bu faoliyat yetarlicha bajarilmasa, unda quyidagi simptomlar yuzaga chiqadi: og’izdan yoqimsiz hid kelishi, milk qonashi, teri ostida qon qotishi, ichki organlardan qon ketishni yengillashishi kuzatiladi.

Taloq oyoq – qo’l muskullar ishi bilan bog’liq, u ularga ozuqa moddasini beradi. Agar SI taloq normal faoliyatida bo’lsa, tana muskullari tonusda bo’ladi, oxir oqibat oyoq – qo’llar sog’lom ko’rinishda bo’ladi. Agar SI tanada bo’shashsa, oyoq qo’llar zaiflashadi. SI qora taloqdagi kamchiliklar ta’m bilishni yo’qolishiga, lab rangini oqarishiga olib keladi, agar taloq ichida oshiqcha suyuqlik ba harorat bo’lsa, og’iz bo’shlig’ida yopishqoq qoplam, yoqimsiz ta’m kelib chiqadi.

Taloq faoliyati pasayganligi belgilari: butun tanada shish, ta’m sezish va ishtaha o’zgarishi, qorin dam bo’lishi, ich qotishi, issiq ovqatga moyillikni ortishi, oshqozon sohasida achishish va doimiy og’riq, kekirish, og’iz bo’shlig’ida nordon ta’m, teri qoplamlarining rangparligi, uyquchanlik, boshda va butun tanada og’irlilik, teri qoplamlarining qichishi, milk qonashi, ko’p qon yo’qolishi, kamqonlik.