Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti tarix kafedrasi

II.2 OLTIN O’RDA TRUGATILISHI
Oltin O'rdadagi muammolar tobora xaotik xarakterga ega bo'lib, raqib xonlarning qaysi biri chinakam etakchi shaxs sifatida tan olinishi kerakligini aniqlash qiyin bo'lgan paytda. Aslida, Oltin O'rda yagona davlat bo'lishni to'xtatdi: barcha tatar uluslari unga bo'ysunadigan markaziy hokimiyat bilan. Ma'lum darajada aytish mumkinki, Oltin O'rda avvalgi ma'noda endi mavjud emas, faqat Botu yoki Shaybon xonadonidan, ya'ni Oltin O'rda yoki Oq O'rdadan bo'lgan xonlar boshchiligidagi tatarlar, tatar uluslari qoldi.² Oltin O'rda parchalanishining sabablari XIV asrga to'g'ri keladi. 1359-1380 - da, bu davlat rus tilidagi “Великая замятня”"deb nomlangan davrni boshidan kechirdi. 20 yil davomida taxtda 25 xonlari almashtirildi. Ushbu hodisalar natijasida Oltin O'rda qo'shinlari qo'shnilaridan mag'lubiyatga uchradi. 1362da ular Litva knyazi Olgerdning ko'k suvlarida jangni yo'qotdilar. 1365da Ryazan shahzodasi Shishev o'rmonidagi jang va 1378 -1380-yillarda Moskva knyazi Dmitriy Donskoyga nisbatan ikkita katta jang. Birinchisi Vozha daryosida, ikkinchisi esa zamonaviy tula viloyati hududida joylashgan Kulikovo maydonida sodir bo'lgan.
Kulikovo maydonida mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, Dmitriy Donskoy muvaffaqiyatga erisha olmadi, 1382da Moskva To'xtamish tomonidan vayron bo'ldi.¹
Urusxon Sirdaryodan Volga bo'ylariga kelishi bilan Oltin O’rdada Botuxonnmng akasi O’rda Ichen avlodidan bo’lgan yangi xonlar sulolasi boshlandi. To’xtamish ham shu avloddan edi. To'yxo'ja o'g'lon Urusxon gomonidan qatl etilgach, uning o'g'li Tuxtdmish ham o'z xayotidan xavfsirab, qudrati olamga taralayotgan Аmir Temur davlatidan panoh topdi. Shimoliy Xorazm va Oq Urda Movarounnahrga chegaradosh edi. Temur tuzayotgan yangi mamlakatiga Oltin Urda raqobat qilishi katta xavf solishini sezardi, U Oltin O'rda xonlariga tarafkash, tobe bulishini aichadan buyon orzu qilardi. Tuxtamishning murojaati esa ayni muddao bo'ldi. Temur uz chuzuriga Tuxgamish kelayotganini eshitgan paytda Xorazmga xamda Mug'liston (Sharkny Turkiston) hukmdori amir Qamariddinga qarshi kurashga tayyorlanayotgan edi, Pirovardida Temur yurish rejasini tuxtatdi va shahzodani kutib olishga taniqli amir Tuman Temur O'zbekni chiqardi. Sohibqiron To’xtamishni har xil qimmatbaho sovg’alar bilan karshiladi. Mavlono Nizomiddin Shomiy yozadi: “To’xtamish o’glon kelganida, amirlar uni Temur qabuliga olib kirshidi. Hazrati oliylari uni yetarlicha hurmat ehtirom bilan qarshi oldi.” To'xtamish, tabiiyki, boshilanok uzin i tobe deb tan olishn l ozim edi. Chuiki u Temurlai ch^rbiy malaya olib, yu kor ila san al gai viloyatlarni zabt etishga otlaigandi. Ko'p o'tmay Temurnnng Buxorodagi qarorgohiga O'rusxonning elchilari kelib Tuxtamishni tonshirshini talab qildi. Temur bu taklifni qat'iy rad etdi va tez orada o'zi jangga kirishini aytdi.
Xaqiqatdan ham Temur O'rusxonga qarshi jang boshladi. O'z qo'shinini Sirdaryodan o'tkazib, O'trorning bepayon tekisligida qarorgox ko'tardi. O'rusxon qo'shini esa mavlono Sharafiddin Аli Yazdiyning maʼlumotiga ko'ra, O'trordan 24 farsax Naridagi Oq Orda markazi — Sig'noqda joylashgan edi.
Qattiq qish, tinimsiz yomg'ir va qor har ikki qo'shin faoliyatiga ta'sir ko'rsatdi. Ular may da tuknashuvlarni hisobga olmaganda, deyarli uch oy bir-birlariga qarshilik ko;rsatmasdan ro'baro' turdi. Har ikki sarkarda hech bir natijaga erisholmagach, ortlariga qaytishdi. Shundan so'ng Temur bir necha oy Kesh da bo'ldi va O'rusxonga qarshi yurish boshlash uchun uziga Tuxtamishni yo'lboshchi qilib oldi. Ko'p utmay To'xtamish Qoratolda kishni o'tkazayotgan Temur Malikka karshi xujum boshlash haqida Temurdan buyruq oldi. To'xtamish Temur Malik ustidan g'alabaga erishdi. O'sha yilning ko'klamida Qoratol yaqinida To'xtamish Temur Malik bilan yana jangga kirdi va uni o'ldirdi.¹
Shu tariqa To’xtamishxon amir Temurning begʻaraz madadi tufayli avval Oq Urda (1377-y.), keyin Mamay qo’shinlarining Kulikovo jangida yengilganidan foydalanib Oltin Urda taxtini qoʻlga kiritadi (1380-y.). Toʻxtamish ichki nizolarga barxam berib, 7 yil ichida Oltin Urda davlat birligini qayta tiklashga erishadi. Sirdaryodan Dnestrgacha, Sig’noq va O’trordan Kiyevgacha choʻzilgan ulkan saltanatning xoniga aylanadi. Unga qarshi bosh koʻtargan rus knyazliklari xamda italiyaliklarni magʻlubiyatga uchratadi. 1382 yilda hiyla bilan Moskvani oladi, shaharni talontoroj qilib yoqib yuboradi. Muvaffaqiyatlardan maʼlum darajada esankiragan Toʻxtamish Amir Temur saltanati hududlarini qoʻlga kiritishga oshiqadi. Amir Temurning g’arb safaridaligidan (1380-y.) foydalanib, Ozarbayjon hamda Mavorounnahrga bostirib kiradi, Samarqand va Buxoroni qamal qiladi. Lekin bu shaharlarni olishni uddasidan chiqolmaydi. 1388- yilning fevralida Sohibqiron qoʻshini bn Toʻxtamishga qarshi Sherzoddan yoʻlga chiqadi. Toʻxtamish Amir Temur bn yuzma-yuz toʻqnashishdan voz kechib, zudlik bilan Dashti qipchoqqa qaytib ketadi.¹ Amir Temur Toʻxtamishxonning gʻanimlik harakatlariga chek qoʻyish maqsadida 1391-yil unga qarshi yurishga jazm etadi va umumiy safarbarlik eʼlon qiladi. 200 ming kishilik qoʻshin Oʻtror tomon yoʻl oladi. Toʻxtamishxon qoʻshinini 5 qoʻlga taqsimlab, ularga Joʻji xonadoniga mansub shahzodalar hamda eng oliy dara-jadagi amirlarni qoʻmondon qilib tayinlaydi. Ikki tomon qoʻshini bir-birini koʻra oladigan masofaga kelganda Amir Temur dushman koʻz oʻngida oʻtov, chodirlar oʻrnatishni, gilamlar yozishni buyuradi. Bunday namoyishkorona sovuqqonlik dushman ruhiyatiga salbiy taʼsir etib, uni esankiratib qoʻyishi lozim edi. Bayroq va tugʻlarni koʻtargan qoʻshin nogʻora chalib, suron aytib, ulkan jang karnaylari sadolari ostida jangni boshlaydilar. Umarshayx qoʻmondonligi ostidagi soʻl qanot Toʻxtamish tomonidan berilgan zarba natijasida mushqul ahvolda qoladi, raqib qoʻshini soʻl qanotni yorib oʻtib orqa tomondan hujum uyushtirishga erishadi. Shundan soʻng Toʻxtamish asosiy zarbani Shayx Temur Sulduz rah-barligidagi qismlarga qaratadi va uning favjini yakson etib oʻrtani yorib chiqadi, lekin qarshisidan Umarshayx mirzo qoʻshini chiqib muhorabaga kirishadi. Shu tariqa Hoji Sayfuddin barlos boshchiligidagi qanot qoʻshinlari gʻanimning juvangʻariga hujum qilishi boshlanadi, bu hujum dushman juvangʻari qarshiligini sindiradi. Toʻxtamish Hoji Sayfuddinga qarshi quch tashlaydi, biroq ularga qarshi amir Jahon-shoh qismi tashlanadi. Shayx Temur Sulduz qatorlarining yorib oʻtilishi ham toʻxtatilgan. Ibn Arabshohning yozishicha, Toʻxtamish qoʻshinining bir qismi ikki lashkarboshi oʻrtasida chiqqan nizo tufayli jang maydonidan qochgan. Qunduzcha jangi Sohibqiron foydasiga hal boʻlgan. Toʻxtamish qochgan, uning ketidan amirlar, sarkardalar va qolgan-qutgan qoʻshini ham ergashgan. Amir Temur har oʻn otliqdan yettitasini dushmanni taʼqib etishga joʻnatgan. Volga daryosigacha taʼqib etilgan Oltin O’rda jangchilari oʻldirilgan yoxud asir olingan. Bir oyga yaqin dam olgan Sohibqiron katta oʻlja bilan Movarounnahrga qaytgan.²
1395-yildagi To’xtamishxonning mag'lubiyati XIV-XV asrlarda Oltin O’rdaning parchalanish jarayoni tezlashdi. XIV asrda oltin O'rda katta hududni qamrab oldi. Qoradengiz va Qrimning cho'llaridan janubi-g'arbda Sharqda Tyumen viloyatiga. Qozondan shimolda va Terek daryosiga va janubdagi Orol dengiziga. Tashqi va ichki muammolar tufayli bunday hududni boshqarish tobora qiyinlashdi.
1420da Hoji Muhammad o'zini Sibir xonligi xoni deb e'lon qildi, u erda XV asrda bir qator ichki mojarolar bo'lib o'tdi va 1495-yildan poytaxt zamonaviy Tobolsk yaqinidagi Kashlyk shahri bo'ldi.
1428 yil O'zbek xonligi ajralib chiqdi. U Tyumendan shimoldan Orol dengizi va janubdagi Xorazmdan katta hududni nazorat qilgan Xon Abulxayr tomonidan boshqarilgan. 1465da Janubiy mamlakatlarda qozoq xoni paydo bo'ldi.¹
Oltin O'rda davlati asta-sekin bir necha xonliklarga aylandi. Siyosiy jihatdan uning merosxo'rlarida eriydi, u yangi vaqtgacha mavjud edi. Shu bilan birga, kech Oltin O'rda davri o'rta asrlarning deyarli har bir davlat ta'limidan omon qolgan siyosiy parchalanish davri deb atash mumkin hududiy va etnik-madaniy merosxo'ri bo'lgan- Rossiya, uning hududini fath bilan yakunlandi.²
XULOSA
Oltin O'rda ko'p millatli davlat edi. Uning tarkibiga ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, oʻziga xos madaniyati va urf-odatlari jihatidan bir-biridan farq qiladigan koʻplab qabilalar va elatlar kirgan. Davlat dastlab Jo’ji ulusi deb nomlansada, davlat tuzilishida Jo’jixon ishtirok etmagan. Bunga sabab uning erta vafot etgani bo’lgan.
1227 yilda Chingizxon vafot etdi. Jo’chining vafot etgan sanasi ko'rsatilmagan. 15-asrning "Shadjarat al-Atrak" manbasiga ko'ra, u otasining o'limidan 6 oy oldin, ya'ni 1227 yil fevralda vafot etgan. Unga o'g'li Batu merosxo'r bo'lgan. Batu bir necha marta G'arbiy Dasht-i Qipchoq hududiga, Volga bulg'orlari o'lkasiga va g'arbiy tomonga yurish qildi. Etti yillik yurish natijasida (1236-1242) Batu hukmronligi ostida Volgadan g'arbdan Dunayning quyi oqimigacha bo'lgan yerlar, jumladan Qrim, Shimoliy Kavkaz va G'arbiy Qipchoq (Kum) dashtlari joylashgan edi. Quyi Volgaga qaytib, Batu yangi Mo'g'ul davlatiga asos soldi, keyinchalik u Oltin O'rda deb nomlandi. Uning tarkibiga Jo‘chi ulusi – Sharqiy Dasht-i Qipchoq, ya’ni Ob va Irtishning yuqori oqimidan g‘arbda, Volga va Amudaryoning quyi oqimigacha bo‘lgan Qozog‘iston dashtlari, Xorazm va Xorazmning bir qismi kirgan. G'arbiy Sibir, shuningdek, g'arbdagi yangi bosib olingan erlar. Batu qo'shinlari tomonidan mag'lubiyatga uchragan rus knyazliklari Oltin O'rda vassaliga aylandi. Rus knyazlari Oltin O'rdaga qaramlikni tan oldilar, soliq to'ladilar, ammo nisbatan mustaqil bo'lib qoldilar.
Oltin O’rda madaniy jihatdan bir xillik bo’lmagan. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek “Ulus” tarkibida turli xil xalqlar, madaniyatlar jamlangan edi. Bu jarayonda ko’zga tashlanadigan asosiy jihatlari albatta xalqlarning o’zaro madaniy almashinuvi bo’lgan. Buni mo’g’ul xonlarining o’zlari boshlab bergan. Biz bilamizki mo’g’ullar ko’chmanchi xalq bo’lgan va madaniy jihatdan o’zi bo’yinsundirgan xalqlardan quyi sanalgan. Shu sababdan ham ular mahaliy xalq madaniyatini o’zlashtira boshlashgan. Buni biz Oltin O’rda xonlari tomonidan Islomni qabul qilganidan ham ko’rishimiz mumkin.
Oltin O'rdadagi siyosiy tizim Chingizxon kiritgan modelni saqlab qoldi. Hukumat Xon oilasi Jo’jiylarning mulki hisoblangan. Siyosiy va harbiy kengash Oltin Oʻrda hukmron sulolasi aʼzolari boshchiligidagi Qurultoy boʻlgan. Bosh vazir yoki Beklare-bek armiya va boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalar uchun mas'ul edi. Dyuan (Oltin Oʻrdadagi markaziy ijroiya organi) boshida vazir yoki vakil boʻlgan. U moliya, soliq va davlatning ichki hayotiga rahbarlik qilgan. Soliq va o'lpon undirish uchun mahalliy hokimlar, ya'ni darug'achilar va basqaklar mas'ul edi. Eng muhim lavozimlarni xon oilasi a'zolari egallagan. Yirik no‘yonlar bek va amir bo‘lgan. Bahodirlar 100, 1000 va 10000 kishilik guruhlarga qoʻmondon boʻlgan.
Oltin O’rdaning yemirilishiga sabablar ko’p edi. Avvalo ularning davlat boshqaruv tizimi sabab bo’lgan. Keyinchalik Sohibqiron Amir temur va To’xtamish o’rtasidagi to’qnashuv bu jarayonni tezlashtirib yuborgan. 1420-yilda Hoji Muhammad o'zini Sibir xonligi xoni deb e'lon qildi. 1428 yil O'zbek xonligi ajralib chiqdi. U Tyumendan shimoldan Orol dengizi va janubdagi Xorazmdan katta hududni nazorat qilgan Xon Abulxayr tomonidan boshqarilgan. 1465da Janubiy mamlakatlarda qozoq xoni paydo bo'ldi. Shu tariqa Oltin O’rda xonligi parclanib keta boshladi. Keyinchalik bu mustaqil xonliklarni Ruslar tomonidan bosib olinishi to’laqonli tugatilish bo’ldi.