Tovarning nafliligi va qadr-qiymati to'G'risidagi nazariyalar. Kirish

Tovar narxi va uning nafliligi tushunchasi.

Hozirda iqtisodiyot nazariyasiga oid ko’plab darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor talabining shakllanishi va namoyon bolishini iste’molchining hatti-harakati orqali tushuntirishga harakat qilinmoqda. Bunda oldindan g’arb adabiyotlarida mavjud bolib kelgan turli nazariyalardan foydalanib, iste’molchi hatti-harakati nazariyasi alohida yo’nalish sifatida bayon etilmoqda.

Nafillik - bu tovarlarni iste'mol qilish va xizmatlardan foydalanishda odamlar tomonidan qabul qilinadigan so'rovlarning bajarilishini, rohatlanishni, ehtiyojlarni qondirishni aks ettiruvchi xususiyatdir. Yordamchi sub'ektiv toifadir, chunki har bir inson o'ziga xos zavq, qoniqish va ehtiyojlar doirasini anglaydi. Biroq, har xil odamlarning tovar va xizmatlarni iste'mol qilishdan qoniqish darajasi va qondirish o'lchovining iste'mol qilingan tovarlar miqdoriga bog'liqligini baholashda umumiy jihatlar ko'p. Naflilik nazariyasi naflilik dasturning an'anaviy birliklari - deb ataladigan tushunchasini taqdim etadi, ya’ni “Util” bu tovar birligini iste'mol qilishdan olinadigan zavq o'lchovini ifodalaydi. Naflilik nazariyasi kamayib boruvchi marjinal qonunga asoslangan.
Cheklangan naflilik - iste'mol qilinadigan tovar miqdori bir birlikka ko'payganida iste'molchi oladigan qo'shimcha naflilik, qo'shimcha xizmatning o'sishi (iste'molning boshqa barcha shartlari, boshqa tovarlarning iste'moli o'zgarishsiz qolishini nazarda tutgan holda). Iste'molchi mahsulotni nafli bo'lishi uchun sotib oladi. Birinchidan, insonning ehtiyojlari asta-sekin qondiriladi, ya'ni yaxshilikka ishlatilgani uchun ma’mnun. Bu umumiy yordam dasturini oshiradi. Iqtisodiy tovarning umumiy nafliligi - bu iste'mol qilingan tovarning barcha tarkibiy qismlarining umumiy nafliligidir. Ikkinchidan, iste'molning intensivligi yoki kuchliligi iste'mol bilan kamayadi. Binobarin, iste'molchining har bir qo'shimcha qismining nafi ham kamayishi kerak. Iste'mol qilinadigan tovar miqdori oshgani sayin marjinal naflilikning pasayish tendentsiyasi kamayib boruvchi marginal qonuni deyiladi. Iqtisodchilar bir necha bor baholash xususiyatiga ega bo'lgan "naflilik" atamasidan xalos bo'lishga, buning o'rniga munosib o'rnini topishga harakat qildilar. Shunday qilib, taniqli rus iqtisodchisi N. X. Bunge "moslik" atamasidan foydalanishni taklif qildi (Nutze - nemis). Italiyalik-shveytsariyalik iqtisodchi va sotsiolog V. Pareto "naflilik" atamasini narsa va istak o'rtasidagi moslikni anglatuvchi “ophelimite” ya‘ni neologizm bilan almashtirishni taklif qildi. Frantsuz iqtisodchisi Ch. Gide "istak axloqiy yoki axloqsiz xususiyatlarga ega, oqilona yoki beparvolik degani emas", deb hisoblab, "istak" atamasidan foydalanishni taklif qildi (desirabilite - frantsuzcha). Shunga qaramay, "naflilik" atamasi uning tanqidchilaridan saqlanib qolgan va bugungi kunda ham qo'llanilmoqda.
Narxning tovar nafliligiga monand oshib borishi cheksiz emas. Chunki naf keltirish meʼyorining ham eng oxirgi chegarasi boʻladi. Shu chegaradan oʻtgach, tovarning nafligi pasaya boradi. Shundan soʻng, xarid etilgan va isteʼmol qilingan tovar nafligi pasayadi. Chunki, xarid narxining cheklanganligi tufayli xaridor oʻz qoʻlidagi puliga yuksak qoniqish hosil qiladigan tovarlarni oladi. Bu naflilikning yuqori nuqtasi (maksimizatsiyasi) deyiladi.
Bozor sharoitida isteʼmol tanlovining asosiy chegaralari tovarning narxi va isteʼmolchining daromadi hisoblanadi. Shu sababli, nafaqat tovarning nafliligi, balki naflilikning mazkur tovar narxi bilan nisbati ham ahamiyatga ega. Bunday nisbat chamalangan (hisobga olingan) meʼyoriy naflilik deyiladi. Jamiyat rivojlanishida moddiy va maʼnaviy neʼmatlarning naflilik juda muhim masala boʻlganidan iqtisodiy tafakkur tarixida obyektiv va subyektiv nuqtai nazarlarda turadigan bir qancha Naflilik nazariyalari paydo boʻldi. Naflilik muammosiga siyosiy iqtisoddagi avstriya maktabi vakillari E. Byom-Baverk, F. Vizer, K. Menger, shuningdek, G.Gossen va boshqa katta eʼtibor berganlar. Ularning fikricha, kishilar neʼmatlarni naflilikga ega boʻlgani uchungina qadrlaydilar, isteʼmolchi nazarida qadrli boʻlgan narsagina qadr-qimmatga egadir. Kishilar muayyan tovarlarni qadrlaganlarida uning faqat obyektiv naflilikni yoki subyektiv naflilikni (uni isteʼmol etishdan olinadigan qoniqishni, nafni) hisobga olish bilan cheklanmasdan, uning mehnat natijasi ekanligi, ijtimoiy mehnatning mujassam ekanligini, yaʼni muayyan ijtimoiy qiymatga ega ekanligini ham hisobga oladilar, tovarni obyektiv naflilik va ijtimoiy qiymat birligidan iborat mahsulot sifatida kadrlaydilar. Neʼmatning suʼyektiv qadr-qimmati uning obyektiv qadr-qimmatining, obyektiv nafliliki va ijtimoiy qiymati birligining insoniy ehtiyoj, farovonlik nuqtai nazaridan qadrlanadigan subyektiv ahamiyatidir. Iste'molchining har qanday iqtisodiy ne'matni egallashi ko'plab savollarga javobni talab qiladi, ularning echimi har doim ham faqat iqtisodiy yondashuvlarni, baholarni va mezonlarni o'z ichiga olmaydi.
Tovarlarning naflilik darajasi qanday aniqlanadi? Ularning qiymatini qanday o'lchaysiz? Ushbu murakkab muammolarni hal qilishning yondashuvlarini izlashda ikkita asosiy yo'nalish paydo bo'ldi. Ulardan biri kardinalistik (miqdoriy) yondashuv bilan ifodalanadi, iste'molchilarning xulq-atvorini o'rganadigan yana bir zamonaviy yo'nalish ordinalizm (ordnung die Ordnung - tartib) deb nomlanadi.

Tovarlar	Bozorlar
	Joriy	Yangi
Joriy	Bozorga chukurrok kirib borish strategiyasi • Sotishni jadallashtirish • Yangi xaridorlarni kidirish • Rakobatchilarni sindirish • Tovarni istehmol soxasini kengayishi	Bozorni rivojlantirish strategiyasi • Yangi bozorlar • Yangi sotish xududlari • Xalkaro bozorlar • Tovarni ishlatilishini yangi soxalarini tuzish
Yangi	Tovarni rivojlantirish • Uz kuchi bilan yangi tovar ishlab chikarish • Bitimlarni rivojlantirish • Litsenziya • Maxorat bilan ayirboshlash	Diversifikatsiya • Gorizontal • Vertikal • Kontsentrik

Naflilik dasturini tahlil qilishning miqdoriy yondashuvi turli xil tovarlarni gipotetik naflilik birliklarda o'lchash imkoniyati g'oyasiga asoslanadi - utily (ingliz tilidan utility - naflilik).

Shuni ta'kidlash kerakki, ma'lum bir mahsulot yoki mahsulot to'plamining nafliligini miqdoriy baholash faqat individual, sub'ektivdir. Miqdoriy yondashuv ma'lum bir mahsulotning tovarlarda nafliligini ob'ektiv ravishda o'lchash imkoniyatini anglatmaydi. Xuddi shu mahsulot bir iste'molchi uchun katta qiymatga ega bo'lishi mumkin, boshqasi uchun esa hech qanday qiymatga ega bo'lmaydi. Miqdoriy yondashuv, odatda, har xil iste'molchilar tomonidan olingan qoniqish miqdorini taqqoslash imkoniyatini ham ta'minlamaydi.

Umumiy naflilik funktsiyasi mohiyati haqidagi taxminlar katta ahamiyatga ega.
Shunday qilib, kardinalistik yondashuv tovarlarning nafliligining faraziy o'lchovlaridan foydalanishga va ularni xaridor tomonidan sarflangan pullarning foydasi bilan taqqoslashga asoslangan.
Kardinalistikdan farqli o'laroq, tartibni (tartibli) yondashuv ilgari surildi, bu naflilikni o'lchash imkoniyatini anglatmaydi va iste'molchilar tomonidan ularning afzalliklari jihatidan tovar to'plamlarini taqqoslash va buyurtma qilishning oddiy imkoniyatlariga asoslanadi. Iste'molchilarning xatti-harakati nazariyasidan miqdoriy yondashuvga qaraganda ancha kamroq qat'iy taxminlarni talab qiladigan ushbu yondashuv iqtisodchilar nazarida va haqiqatga yaqinroq ko'rinardi.
Avvalo, o'lchovni ba'zi bir o'lchov birligining mavjudligi bilan tenglashtirmaslik kerak. Shunday qilib, masofani teng muvaffaqiyat bilan kilometrlar, millar, verstlar, fathlar yoki tirsaklar, vazni kilogramm, pudlar yoki funtlarda o'lchash mumkin.
Miqdoriy ravishda o'lchanadigan miqdorlarning asosiy xususiyati quyidagicha yozilishi mumkin: miqdoriy o'lchov nafaqat turli xil kuzatuv ob'ektlarining uzunligini yoki og'irligini solishtirish imkoniyatini, balki og'irlik va uzunlik farqini taqqoslash imkoniyatini ham anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, biz nafaqat Everestning bizning xonamizdan balandligini aniqlabgina qolmay, balki savolga javob beramiz: bu qanchalik baland?
Avval ta'kidlab o'tilganidek, tartib (tartib) yondashuvi kardinalga qaraganda ancha kam qat'iy taxminlarga asoslanadi - biz iste'molchi "tovarlarning to'plamidan olingan nafliligini o'lchash imkoniyatiga ega" degan taxmindan voz kechamiz va iste'molchi oddiygina turli xil tovar to'plamlarini afzalligi nuqtai nazaridan taqqoslash va buyurtma qilish, tabiiyki, foydaliroq darajasi yuqori bo'lgan tovarlarning to'plamlari afzalroq va nafliligi bir xil bo'lgan to'plamlar ekvivalentdir.
Ordinalistlar xaridorning xatti-harakatlari uchun aniq bo'lgan bir qator aksiomalardan, shuningdek xaridor iste'mol xususiyatlariga ko'ra muqobil bo'lgan iqtisodiy tovarlar to'plamini tanlaganida imtiyozlar ko'lamidan foydalanishni taklif qilmoqdalar. Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta`rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F. Borisov ta`rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir». Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi. V.I. Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne`mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne`matning maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne`mat». Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta`kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki, boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste`mol qiymatga) va almashuv qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatlardir.
Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan, u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u iste`mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.
Buyumning iste`mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U shaxsiy iste`mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron-bir ehtiyojini qondiradi.
Merkantilizm va hozirgi zamon: Evropada proteksionizmning tiklanishi (Angliyada proteksionizm, Fransiyada kontinental qamal (blokada) va boshqalar) va nemis tarixiy maktabi (bu haqda quyida gap boradi) vujudga kelishi bilan merkantilizm g'oyalari yana tilga olina boshlandi. Avval Rosher va Shmoller, so'ngra ularning ingliz izdoshlari Kanningem va Eshlilar merkantilizm g'oyalarini to'la rasional va ma'lum istak-natijalariga erishuvda, masalan, milliy avtarkiya va davlat hokimiyatini kuchaytirishda yaroqli siyosat deb qaradilar.
A.Smit mashhur asarining bir joyida ohistagina «Mamlakat xavsizligi farovonlikdan muhimroq» deb yozish bilan shunday nuqtai nazarni ilgari surdiki, unga ko'ra merkantilistlar jiddiy qabul qilinishi kerak edi. Bu munosabat merkantilizm davridagi bosh masalalardan biriga oydinlik kiritishga imkon berdi: davlat qurilishining maqsadi ko'shni davlatlar iqtisodiy kuch-qudratini pasaytirish hisobiga ham erishiladi, bunda ushbu davlat qudratining oshishi ro'y beradi. Lokkning fikricha, bu shunday ro'y beradi: «boylik» oltin va kumushning oddiy ko'pliginigina anglatmaydi, balki boshqa davlatlarnikidan ortiqroq bo'ladi. Haqiqatdan ham, ko'pchilik merkantilistlar shunday nuqtai nazarni himoya qilganlarki, unga ko'ra millatlarning iqtisodiy manfaatlari antagonistik, ya'ni qarama-qarshidir, go'yoki dunyoda cheklangan miqdordagi resurslar mavjud, ularni esa bir davlat ikkinchi davlat hisobiga olishi mumkin. Bu merkantilistlarning «qo'shningni talon-toroj qil» degan siyosatini uyalmasdan himoya qilishini tushuntirib beradi. Undan tashqari bu g'oyada ichki iste'molni kamaytirish milliy siyosatning maqsadi qilib ko’rsatiladi.
Merkantilizmni qaytadan qo'llash, klassik maktabni (bu haqda quyida gapiriladi) tan olmaslik, kapitalizm yo'liga keyinroq o'tgan davlatlarda ro'y berdi. Yangi davlatlar iqtisodiyotda to'la erkinlikka qarshi edi, yoki bu erkinlik faqat kuchli Angliya uchun qulaylik va ustunlik beradi deb bejiz o'ylamaganlar. Shu sababli bu erda merkantilistlarning davlatning iqtisodiyotni boshqarish, proteksionizm, mamlakatda pul mo'l-ko'lligini ta'minlash va boshqalar hukumatlar siyosatiga aylantirildi.
XX asrda davlat monopolistik kapitalizmi rivoji bilan davlatning iqtisodiyotdagi roli tobora oshib bordi. Inqirozlar tez-tez takrorlanib turdi. Ayniqsa, 1929-1933 yillardagi iqtisodiy inqiroz butun dunyoni larzaga soldi. Shu davrda J.M.Keyns nomi bilan bog'liq ta'limot yuzaga keldi. U «Merkantilizm to'g'risidagi mulohazalar» va «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936y.) nomli asarlarida merkantilizmning ayrim g'oyalarini qo'llaydi, unda «amaliy donolik» kurtaklari borligi ta'kidlanadi. Eksportning importdan ko'pligi, oltinlarning oqib kelishi esa pulga taklifni kuchaytirib, foiz stavkalarini pasaytiradi va shu bilan investisiya va bandlikni rag'batlantiradi. Keyns shularni «merkantilizm doktrinasidagi ilmiy haqiqat urug'lari» deb ataydi.
Umuman, J.M.Keyns mavjud sharoitlarda klassik maktab aqidalari ish bermasligini ta'kidlaydi, hozirgi til bilan aytganda bozor munosabatlari avtomatik ravishda barcha ziddiyatlarni hal eta olmaydi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga faol ishtirok etishi taklif etiladi (bular haqida to'la ma'lumot maxsus boblarda beriladi).
Keyns o'zini merkantilistlar bilan yaqinlashtiruvchi to'rt sohani berdi:
1. Merkantilistlar mamlakatdagi pul massasini oshirishga intilib, ssuda foizini pasaytirish va investisiyalarni rag'batlantirishni o’ylaganlar;
2. Merkantilistlar baholar oshuvidan qo'rqmaganlar va yuqori baholar savdo va ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantirgan. Keynsning fikricha, «mo''tadil inflyasiya» iqtisodiy faollikni qo'llab-quvvatlaydi;
3. Merkantilistlar «pulning etishmasligi ishsizlikning sababchisi ekanligi» to'g'risidagi tushunchaning asoschilari bo'lganlar.
Keynsning fikricha, bank va davlat byudjeti kamomadini kredit ekspansiyasini oshirish yo'li bilan pul miqdorini oshirish ishsizlikka qarshi kurashishda muhim qurol bo'lishi mumkin. Ishsizlik bir qancha ob'ektiv sabablarga bog'liq edi, masalan agrar sohada u ko'pincha mavsumiy edi, ya'ni qishloq xo'jaligi ishlarining tugashiga yoki kam hosilli yillarga to'g'ri keladi. Hatto sanoatda ham bu holat qayd etiladi, ya'ni daryodagi kishki muzlar yoki bahorgi toshkinlar suv tegirmonlarini to'xtatib qo’yganidek;
4. Merkantilistlar o'z siyosatlarining milliy xarakteri va uning urushlar ochish yo'nalishini ochiqdan-ochiq namoyon qiladilar. Keyns proteksionizm mazkur mamlakatda ishsizlik muammosini hal etishga yordam bera oladi, deb hisoblagan va iqtisodiy millatchilik tarafdori bo'lgan.
Bunga yana bir masalani, beshinchi moddani ham qo'shmoq kerak, chunki davlat bu holatda iqtisodiyotda muhim rol o'ynaydi. Buni Keyns o'z-o'zidan ravshan narsa deb tushungan bo'lsa ehtimol.
Ma'lumki, asrimizning 60-70-yillari mustamlakachilik tizimining emirilishi va ko'plab yangi mustaqil davlatlarning vujudga kelish davri hisoblanadi. Bu davrda «nomerkantilizm» g'oyalari ilgari surilmoqda. sh, rivojlanayotgan davlatlarning ko'pchiligida iqtisodiyotda davlat sektorining kattaligi, xalq xo'jaligida reja va dasturlar mavjudligi, milliy sanoatni bojxona tariflari bilan himoya qilish va boshqa choralar «nomerkantilistik» hisoblanadi. Ikki tomonlama savdo shartnomalari, davlat zayomlari yo'li bilan industrializasiyani moliyalash, baholarni tartibga solish va monopoliyalar daromadini cheklash ham shu ta'limotga to'g'ri keladi.
90-yillarda boshlangan, ilgarigi sosialistik rivojlanish yo'lidan borayotgan davlatlarning bozor munosabatlariga o'tish davridagi iqtisodiy siyosati ham ko'p jihatdan yuqorida keltirilgan holatlarga juda o'xshashdir. Ayniqsa, tadrijiy (evolyusion) yo'lni tanlagan davlatlarda bu siyosat ancha kuchlidir (bu to'g'rida kerakli ma'lumotlar mazkur boblarda beriladi). Shu sababli merkantilizm ta'limotini har tomonlama o'rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.