Transmilliy kompaniyalarda rejalashtirish

Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash – bu turli qabul qiluvchi mamlakatlarda rang-barang mahsulotlarni ishlab chiqarish. Ma’lum bir mahsulotni u yoki bu mamlakatda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va shu tovarni eksport qilishdan ko’ra maqsadga muvofiqligi, qabul qiluvchi mamlakatda bu mahsulot uchun import boji miqdori bilan aniqlanadi. Yuqori import boji va o’sayotgan talab vaziyatida xalqaro kompaniya shu mahsulot eksporti o’rniga uni import qiluvchi mamlakatda ishlab chiqarish haqida qaror qabul qilishi mumkin. Bundan tashqari bir turdagi mahsulotni shu mamlakatda, boshqa turdagisini boshqa mamlakatda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish xalqaro kompaniyaga o’zini boshqa mamlakatlarda boshqa mahsulot mustahkam talabga egaligi va yangi bozorda o’rnashish bo’yicha muvaffaqiyatsizligi holatida, kompaniya o’z yo’qotishlarini har xil mamlakatlardagi boshqa tovarlarni chiqarish va sotishni oshirish hisobiga qoplashi mumkinligi bilan sug’urtalagan holda yangi bozorlarga kirish imkonini beradi.


A, V, S, D – qabul qiluvchi mamlakatlar, bu yerda A mamlakatda X tayyor mahsulot, V mamlakatda Y tayyor mahsulotlar, S mamlakatda Z tayyor mahsulot, D mamlakatda Q tayyor mahsulotlar ishlab chiqariladi

5-rasm. Xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy strukturalari
^ 3.3. TMK millatini aniqlash

TMK millatining ko’rsatkichlari bo’lib quyidagilar xizmat qiladi:

-ro’yxatga olingan joyi;

-shtab-kvartiraning joylashuvi;

-aksiyalarning boshqaruv paketiga ega bo’lgan aksiyadorlarning millati.

Kompaniyaning millatini o’z hukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, soliq imtiyozlari va boshqalar aniqlaydi. Xorijiy firmalarga esa faoliyat yuritish uchun qabul qiluvchi davlat iqtisodiyotning alohida sektorlarini qoldirgan holda cheklaydi. Shunday qilib, ko’pchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yo’l transporti sohasida, Avstraliya va Yaponiyada neft-gaz sanoati sohasida, Italiya, Gretsiya, Finlyandiyada telekommunikatsiya sohasida va boshqalarda faoliyat yuritish ta’qiqlangan. Lekin, so’nggi yillarda xorijiy firmalar uchun ta’qiqlangan tadbirkorlik sohalarini qisqartirish va milliy qonunchilikni liberallashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Odatda turli mamlakatlar qonunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va norezident-firmalarni farqlaydi. Rezidentlarga ushbu davlat hududida joylashgan va o’sha yerning o’zida ro’yxatdan o’tgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar iqtisodiy adabiyotlarda odatda bosh kompaniyaning xorijiy filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bo’lim (branch) shaklida, sho’ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat yuritishi mumkin.

Bo’lim qabul qilayotgan mamlakatda ro’yxatdan o’tadi, ammo o’z balansiga ega bo’lgan mustaqil kompaniya bo’lmaydi, u to’laligicha (100%) bosh kompaniyanikidir va u yuridik shaxs sifatida amal qila olmaydi. Ular:
A) Bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi;
B) Bosh kompaniyaning qo’shma korxona bo’yicha hamkori, u yerga boshqa firmalar ham kirishi mumkin;
V) Bosh kompaniyaning xorijdagi ko’chmas mulki;
G) Bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi moslamalari (kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi platformalar) bo’lishi mumkin.