Transmilliy kompaniyalarda rejalashtirish

^ 1-jadval. TMK aloqalarining ko’pdarajaliligi

Daraja	Firma nomi	Xorijiy filiallar soni
I	“Mattel” (AQSh)	26, shu jumladan “Mattel GmbH” (GFR)
II	“Mattel GmbH” (GFR)	11, shu jumladan “Mattel AG” (Shvetsariya)
III	“Mattel AG” Shvetsariya)	2
Jami		39

Oxirgi yillarda shakllanish va o’z mavqeini mustahkamlash bosqichida turgan Rossiya TMKlari jahon tovar va xizmat ko’rsatish bozorida o’z faoliyatini faollashtirmoqda. Zamonaviy TMKlarga o’xshash bir qator Rossiya xalqaro kompaniyalari Sovet Ittifoki davridayoq shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, “Aeroflot” va ko’plab tashqi iqtisodiy birlashmalar kiradi. Masalan, “Gazprom” RAJ tabiiy gazni qazib chiqarish va eksport bo’yicha 100%li monopolist bo’lib, u dunyo bo’yicha topilgan tabiiy gaz zahiralarining 34%ini nazorat qiladi va g’arbiy Yevropa talabining 20%ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jahon bozoridagi muvafaqqiyatli faoliyati qudratli korporatsiyalarini bozor iqtisodiyotida sezilarli yutuqlarga erishishlari mumkinligini ko’rsatmoqda. Masalan, neft sanoati yetakchilariga mansub Rossiya “LUKoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi filiallarida ishlab chiqarishni vertikal integratsiyasi qabul qilingan, ya’ni neft qazilmasining bir qismi benzin, dizel yoqilg’isi, mazut, mashina moyi va aviatsiya kerosiniga qayta ishlanadi. 1998 yilda “LUKoyl” va Amerika “Konako” TMKsi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft gaz rayonida yangi neft konlarini o’zlashtirish bo’yicha memorandum imzoladilar. Hozirgi vaqtda ushbu kompaniya O’zbekiston hududida ham faoliyat ko’rsatmoqda.
Xalqaro xo’jalik aloqalarining TMK kabi samarali shaklining imkoniyatlari MDH mamlakatlari kompaniyalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini birlashtirish uchun yana ham kengroq qo’llanilmoqda. Bu kabi TMKlarni tuzish uchun moliyaviy sanoat guruhlari (MSG) asos bo’lmoqda. MDH mamlakatlariga tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruhlar transmilliy MSG – TMSG sifatida ro’yxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat o’tkazish maqsadida tashkil etiladi. Hukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruhlari – DMSG maqomi beriladi. MDH mamlakatlarining TMKlari millati ular ro’yxatdan o’tgan joyiga qarab aniqlanadi.
Xulosa
Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning aksariyat qismi transmilliy korporatsiyalarni namoyon etadi. Tashkiliy shakli bo’yicha ular umumiy mulkchilik bilan bog’langan aktivlarga egalik qiluvchi kontsernlardir. Ular oldingi o’tmishdoshlari-kartel, sindikat, trestlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularning a’zolari o’z kapitallarining egasi bo’lib qolar edilar.
Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya maqomini olishga undovchi asosiy sabablar: tovar aylanmasi o’sishi bilan sotish bozorini va demak foydani ko’paytirish, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qabul qiluvchi mamlakatdagi arzon xomashyo va ishchi kuchi hisobiga qisqartirish, qabul qiluvchi mamlakat sanoatidan, kredit-moliya tizimi, sotish kanallari va infrastrukturasidan foydalanish hisoblanadi.
Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni ham o’ziga jalb etadi. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, ko’p sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarini va shuningdek transport kompaniyalari bilan uzoq muddatli muntazam kelishuvlar hisobiga transport xarajatlarini qisqartirish orqali sotish bozori barqarorligini ta’minlaydi.

Uyushmalarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan katta bo’lmagan va o’rta kompaniyalarga ham) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan ta’minlash va tashqi bozorga chiqish uchun moliyaviy va boshqa resurslarni birlashtirish imkoniyatini yaratadi.

TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi:
- turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada yangilik kiritishga patentlarning ko’pchilik qismiga egalik qilish;
- butun dunyoda mahsuldor yerlar, tabiiy boyliklar, qulay iqlim va arzon ishchi kuchining optimal kombinatsiyasi asosida o’z korxonalarini joylashtirish afzalligidan foydalanish.
- xalqaro marketing kontseptsiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab chiqarishni tashkil etishda xalqaro menejment tajribasidan foydalanish.
TMK millatini aniqlovchi ko’rsatkichlar bo’lib, ro’yxatdan o’tish joyi, shtab-kvartiraning joylashuvi, aksiyalarni nazorat paketiga ega aksiyadorlarning millati hisoblanadi.
^ Tayanch iboralar: xalqaro kompaniya, ko’pmillatli kompaniya, konsortsium, transmilliy korporatsiya, transmilliylashtirish indeksi, integratsiyalashgan xalqaro ishlab chiqarish, gorizontal integratsiya, vertikal integratsiya, litsenziyalash, xalqaro ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi, transmilliy moliyaviy-sanoat guruhlari (TMSG).