Transport jarayonlarini optimallashtirishga yondashuvlar. Reja: Kirish Asosiy qisim 1

Transport logistikasining asosiy masalalari va uni yechish tartibi.
Transport koridorlarini rivojlantirish O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy yo‘nalishidir. O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi, Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari duch keladigan tashqi savdo yuklarini tashishni rivojiantirishda mavjud muammolarning hal etilishiga bogMiqdir. Akademik V. Bartold ta’kidlaganidek, «Turkistonning kelajagi jahon savdosida unga qanday o‘rin tegishli bolishi bilan belgilanadi. Uning savdo ahamivati temir yo‘llari, quruqlik va dengizda savdo olib borilishining rivojlanishiga tamoman bog‘langandir». Sobiq Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng dengizga chiqish yo‘llariga ega bo‘hnagan mamlakatlarning soni 29 taga yetdi va O‘zbekiston dunyo okeanidan kamida ikki mamlakat hududi bilan ajratilgan davlatlardan bolgani bois, bu ro‘yxatdan alohida o‘rinni egalladi. Mustaqillikka erishgunga qadar 0‘zbekiston o'zining tashqi savdo aloqalarini uch yo‘nalish — Ilyichevsk shahridagi (Qora dengizga chiquvchi), Sankt-Peterburgdagi (Boltiq dengiziga chiquvchi), Vladivostokdagi (Uzoq Sharqqa chiquvchi) dengiz portlari orqaii amalga oshirar edi. Respublikadan mazkur portiargacha
bo‘lgan masofa 3000, 4300 va 8000 km.ni tashkil etgan va bu
holat yuklarni tashishni nihoyatda qimmatlashtirgan. O'zbekiston Respublikasi Hukumatining faol chora-tadbirlari hamda tegishli vazirlik va tashkilotlaming tashqi savdo yuklarini tashishga mo‘ljallangan muqobil transport koridorlarini izlash va samarali foydalanishga doir muvofiqlashtirilgan ishi natijasida xalqaro transport koridorlarining keng tarmog'i yaratildi va takomillashib borayapti.
Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo yuklarini tashish, quyidagi asosiy transport koridorlari orqali amalga oshiriladi.
1-koridor — (Qozog‘iston va Rossiyadan tranzit bilan)
Boltiqbo'yi mamlakatlarining portlari Klaypeda (Litva), Riga, Liepaya, Ventspiis (Latviya), Tallin (Estoniya) yo'nalishida;
2-koridor — Yevropa Ittifoqi mamlakatlari tomon, Belarus va Ukraina orqali (Qozog‘iston va Rossiyadan tranzit bilan) Chop (Ukraina) va Brest (Belarus)ga;
3-koridor — (Qozog'iston va Rossiyadan tranzit bilan) Qora dengizga chiquvchi Ukrainaning Ilyichevsk porti tomon;
4-koridor - (Turkmaniston, Qozog‘iston va Ozarbayjon orqali tranzit bilan) TRASEKA koridori nomi bilan mashhur Qora dengizga chiquvchi Transkavkaz koridori yo‘nalishida;
5-koridor - (Turkmaniston orqali tranzit bilan) Fors ko‘rfaziga chiquvchi Eronning Bandar-Abbos porti yo‘nalishida;
6-koridor — sharqiy yo‘nalishda qozoq-xitoy chegara yo'li orqali (Do‘stlik/Alalshankou) Xitoyning sharqiy portlari, shuningdek, Naxodka, Vladivostok va b. Uzoq Sharq portlari tomon;
7-koridor — (Qirg‘iziston orqali tranzit bilan) Sariq dengiz, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlariga chiquvchi Xitoy portiari tomon;
8-koridor — Afg‘on muammosining muvofiqlashtirilishi munosabati
bilan Afg'onistondan tranzit orqali Eron va Pokistondagi Bandar-Abbos, Chaxbaxar (EIR), Gvadar va Karachi (P1R) portlariga janubiy muqobil transport koridorlarining ishlab chiqish istiqbollari yaratilyapti.
1996-yil 12-mayda 0 ‘zbekistonnning faol qatnashuvi bilan uzunligi 320 km ni tashkil etgan Tedjen — Seraxs — Mashhad temir yo‘l magistralining yo‘lga qo‘vilishi, xalqaro transport koridoriarini rivojlantirishda muhim yutuq bo'ldi va bu Markaziy Osiyo davlatlarining Eron va Turkiya hududlari bo‘ylab, jahon bozorlariga chiqishlari uchun yangi transosiyo koridorini ochdi.
Shu yilning o‘zida Seraxsda 0 ‘zbekiston, Ozarbayjon, Gruziya
va Turkmaniston rahbarlari «Temir yo‘l transporti faoliyatini muvofiqlashtirish to ‘g‘risida» Shartnoma va «Qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi yuk tashib o‘tishni muvofiqlashtirish sohasi bo‘yicha» Bitim imzoladilar. 2005-yilriing may oyida Eron hududida Mashhad — Bandar - Abbos yo‘nalishidagi (Tehronni aylanib o‘tganda) Bafk - Meshxed temir yo‘li qurilishining tugashi bilan portgacha bo‘lgan masofa 800 km dan ortiqqa qisqardi.
1998-yil sentyabr oyida Bokuda Ozarbayjon, Gruziya va O‘zbekiston tashabbusi, shuningdek, Yevropa ittifoqining qo‘llabquwatlashi bilan «TRASEKA — Tarixiy Buyuk Ipak Yo‘lining
tiklanishi nomli «Xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. 12 davlat rahbarlari, jumladan, 0 ‘zbekiston tomonidan «Yevropa — Kavkaz — Yevropa xalqaro koridorining rivojlanishiga doir xalqaro transport bo‘yicha asosiy ko‘ptomonlama Bitim», shuningdek, mazkur Bitimga xalqaro temir yo‘l transporti, xalqaro avtomobil transporti, xalqaro savdo kemalari qatnovi, bojxona qoidalari va hujjatlarga ishlov berish masalalari bo‘yicha Texnik llovalaming imzolanishi Konferensiyaning asosiy natijasi bo‘ldi.
«Yevropa — Kavkaz — Osiyo» (TRASEKA) transport koridori
Markaziy Osiyo respublikalariga, Yevropadan Qora dengiz bo‘ylab
Kavkaz va Kaspiy dengizi orqah o‘tadigan quruqlik va dengiz
yo‘nalishlari tarmogVi sifatida ahamiyatlidir. TRASEKA yo‘nalishini,
Yevropa va Osiyo o ‘rtasidagi savdo munosabatlarini rivojlantirish
nuqtayi nazaridan tahlil qilar ekanmiz, mazkur koridor
bo'ylab Yevropaga yuk tashish nihoyatda qulay ekanligiga amin
bo'lamiz. Asosiy transokean yo‘nalishi bo‘ylab Yokogamadan
harbiy Yevropa portlari (Rotterdam, Gamburg, Antverpen va b.)
gacha bo‘lgan masofa «TRASEKA» yo‘nalishiga qaraganda ikki barobar uzunroqdir.
2003-yil 18-iyunda Tehron shahrida 0 ‘zbekiston Respublikasi, Afg‘oniston Islom Respublikasi va Eron Islom Respublikasi davlat rahbarlari o‘rtasida respublikaning tashqi savdo yuklarini Eron portlariga tashish masofasini 1500 km ga qisqartirishga imkon beruvchi «Xalqaro transafg‘on transport koridorini yaratish to‘g‘risida» Bitim imzolandi. 2011-yilning mart oyida «Pokiston va O'zbekiston o‘rtasida tovarlarni tashish va tranzit sohasidagi hamkorlik to ‘g‘risida» Bitimning kuchga kirishi va Afg‘onistondagi vaziyatning muvofiqlashtirilishi holatida o‘zbek yuklarining tranziti uchun Afg‘oniston hududidan foydalanishning yangi istiqbollari ochilmoqda.
O‘zbekistonda mamlakatning tranzit salohiyatini oshirish maqsadida magistral temir yo‘l kommunikatsiyalarining shakllantirilishiga katta e’tibor qaratilyapti, buning tasdiqi sifatida 2001- yilda uzunligi 341 km bo‘lgan «Navoi — Uchquduq – Sulton Uvaystog4» hamda 2007-yilda uzunligi 220 km ni tashkil etgan «Toshguzar - Boysun - Qumqo‘rg‘on» temir yo’li qurilishining nihoyasiga yetganini keltirishimiz mumkin. 2010-yilning noyabrida Afg‘onistonda uzunligi 75 km ni tashkil etgan Xayraton — Mozori-Sharif dastlabki temir yo‘lining qurilishi va foydalanishga topshirilishi butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun katta ahamiyat kasb etdi. Mazkur loyiha « 0 ‘zbekiston temir yo'llari» Davlat aksiyadorlik temir yo‘l kompaniyasi tomonidan Osiyo taraqqiyot bankining qoMlah-quwatlanishi bilan amalga oshirildi. Baku — Tbilisi — Axalkalaki-Kars yo'nalishidagi temir yo‘l qurilishining tez sur’atlarda nihoyalanishi hamda butun yo‘l davomida mufassal tarifning qo'llanilishi, mazkur yo‘nalishdan Janubiy va Markaziy Yevropa mamlakatlari bozorlariga, shuningdek, Mersin,O‘rtayer dengizi porti va Yaqin Sharqqa chiqishda foydalanish imkonini beradi. Xalqaro savdoni rivojlantirish, mintaqalar o‘rtasida keng qamrovli hamkorlikni rivojlantirish maqsadida, 2011-yil 25- aprelda 0 ‘zbekistonning tashabbusi bilan Ashxabod shahrida
« O‘zbekistan - Turkmaniston - Eron-Ummon — Qatar» yangi transport koridorining yaratilishi to ‘g‘risida davlatlararo Bitim imzolandi. Mazkur transport koridori Markaziy Osiyo mamlakatlari hamda Fors ko‘rfazi va Ummon dengizi portlari o'rtasida yuk va yo‘lovchilarni tashish uchun mustahkam qatnovni ta ’minlaydi.
Mazkur loyihaning samarali amalga oshirilishi mamlakatla o‘rtasida o‘zaro manfaatli savdo-iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash va kengaytirishga, tranzit yuk oqimlarini ko'pa^irishga, dunyo bozorlariga chiquvchi yangi aloqalarni ta’minlashga xizmat qiladi. O ‘zbekiston Respublikasi hududi orqaii xalqaro yuklarning tashib o ‘tilishi va tranziti quyidagi huquqiy normativ hujjatlar bilan belgilanadi:
— ichki kontinental mamlakatlarning tranzit savdosiga doir 1965-yil 8-iyunda Nyu-York shaiirida qabul qilingan Konvensiyasi. (Конвенция «О транзитной торговле внутриконти- нентальных государств»);
— 1975-yil Bojxona Konvensiyasi (Конвенция «О международной перевозке грузов с применением книжки МДП»);
— tranzit yuklarni bojxona rasmiylashtiruvidan o‘tkazish tartibi to ‘g‘risida Mustaqii Davlatlar Hamdo'stiigi mamlakatlarining
— «Maxsus yuklar va harbiy tarkiblarning tranziti to ‘g‘- risida»gi O‘zbekiston Respublikasi 11.05.2000-y. 213-11-sonli Qonuni «Avtomobilda xorijiy yuk tashuvchilarning 0 ‘zbekiston Respublikasi hududiga kirishlari, bo‘lishlari, yuk olib o‘tishlari va undan chiqib ketishlari tartibi to ‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.01.1995-y. 11-sonli Qarori; — « 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi orqaii maxsus yuklar va harbiy tarkiblarning tranzitini davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilish to’g‘risida»gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 21.02.2002-y. 62-sonli Qarori;
— « 0 ‘zbekiston Respublikasida giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursodarning muomalada bo‘lish tartibini belgilab beruvchi nizomlarni tasdiqlash to‘g‘risida»gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 29.10.2003-y. 472-sonli Qarori;
— «Aksiz soliqqa tortiladigan ayrim turdagi tovarlaming 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi orqaii tranzit yo‘li bilan olib o ‘tilishini yanada tartibga solish chora-tadbirlari to‘g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 04.10.2007-y. PQ 703-sonli Qarori.
— «O‘zbekiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari va Davlat byudjeti parametrlari to ‘g‘risida»gi 29.12.2008-y. PQ-1024-sonli Qarori. O‘zbekiston Respublikasi hududiga xorijiy va chegaradosh mamlakatlar avtotransport vositalarining kirishi, chiqishi hamda tranziti uchun Respublika Yo‘l fondiga tushadigan yig‘imlarning
stavkalari belgilab berilgan. «Bojxona tranzit rejimi to‘g‘risida» Nizom (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 23.12. 1998-y. 577-sonli) 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 31-iyuldagi 293-sonli «Givohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib kirish, olib chiqish va tranzit tarzida o'tkazish to lg ‘risida»gi Q a ro ri, 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 17-dekabrdagi 274-sonli «Xorijiy avtotransport vositalarining kirishi, chiqishi va tranzit o‘tishini nazorat qilishni yanada takomillashtirish to ‘g‘risida»gi Qarori. Maxsus yuklaming tranzitida yuk jo ‘natuvchi va yuk qabul qiluvchining elchixona orqali tranzit o‘tishiga ruxsat olishi uchun tranzit maqsadi, yukning hajmi, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududiga kirish va chiqish mo'liallanayotgan muddatlar, foydalaniladigan transport turi, yukni jo ‘natish va qabul qilish punktlari haqida ma’lumot, yukni jo ‘natuvchi hamda qabul qiluvchi tashkilotrlar nomi, shuningdek, tranzitda qatnashuvchi mamlakatlar hududi bo‘ylab harakatlanish yo‘nalishi ko‘rsatilgan ariza taqdim etiladi.

Xulosa
Logistika nisbatan yosh ilmdir, shuning uchun kontseptual qurilma va terminologiya bilan bog'liq ko'plab masalalar bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan doimo yangilanib, o'zgarib, yangi mazmun bilan to'ldiriladi. Misol uchun, bugungi kunda o'zbek, rus adabiyotida uch o'nlab turli xil logistika ta'riflari mavjud.
Biroq, uning asosida logistika butunlay yangi va amalda ma'lum bo'lmagan hodisa emas. Ratsionalizatsiya muammosi doimo diqqat markazida bo'lgan. Logistika yangiliklari, birinchi navbatda, korxonalarning iqtisodiy amaliyotida ustuvorliklarni o'zgartirishdan iborat. Ikkinchidan, yangilik qayta tiklash jarayonida moddiy qadriyatlar harakati masalalariga har tomonlama kompleks yondashishdan iborat.
Logistika moddiy va axborot oqimlari, ishlab chiqarish, boshqarish va marketing bilan bog'liq jarayonlarni muvofiqlashtirishni o'z ichiga oladi, shuningdek, iqtisodiy amaliyotda kelishuvlardan foydalanishni nazarda tutadi.
Natijada, oqimlarning harakatlanishi ko'pincha logistika zanjiri ishtirokchilarining to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi maqsadlariga erishadi, bu esa logistikaning turli xil munosabatlarni muvozanatlash, optimallashtirish va muvofiqlashtirish funktsiyasining bajarilishini ko'rsatadi. Bu sizga mol-mulkning turli funktsiyalarini alohida boshqarishdan uzoqlashishga va ularni integratsiya qilishga imkon beradi. Bu faoliyatning umumiy natijasiga olib keladi, bu esa shaxsiy ta'sirlar miqdoridan bir necha barobar ko'pdir.