Trigonometrik funksiyalar qatnashgan ifodalarni integrallash


Download 43.36 Kb.
Sana20.06.2023
Hajmi43.36 Kb.
#1635913
Bog'liq
Trigonometrik integral funksiyalar


Trigonometrik integral funksiyalar


Reja



  1. R( Sinx, cosx) ko’rinishdagi funksiyalarni integrallash

  2. R( Sinnx, cosmx) ko’rinishdagi funksiyalarni integrallash

  3. Xulosa

  4. Foydalanilgan adabiyotlar



Trigonometrik funksiyalar qatnashgan ifodalarni integrallash

Hamma trigonometrik funksiyalarni sinx va cosx orqali ratsional ko’rinishda ifodalash mumkin.


Bu ifodani R ( sinx,cosx) orqali belgilaymiz.
Endi R ( sinx,cosx) ko’rinishdagi ifodani integrallash kerak bo’lsin.

Bunday integralni belgilash yordamida z o’zgaruvchili ratsional funksiyaning integraliga almashtirish mumkin. Integralni bunday almashtirish ratsionallashtirish deyiladi. Haqiqatdan ham, desak,

Shuning uchun

bunda R1(z)-z o’zgaruvchili ratsional funksiya.
Bunday almashtirish R(sinx,cosx) ko’rinishdagi har qanday funksiyani integrallashga imkon beradi, shuning uchun bunday almashtirish universal trigonometrik almashtirish deyiladi. Lekin bunday almashtirish ko’pincha ancha murakkab ratsional funksiyaga olib keladi. Shuning uchun, sodda o’rniga qo’yishlardan ham foydalansa bo’ladi. Masalan:
1) Agar R( sinx,cosx) funksiya sinx ga nisbatan toq bo’lsa, ya`ni
R(-sinx,cosx)-R( sinx,cosx) bo’lsa, u holda z=cosx; dz=-sinxdx o’rniga qo’yish bu funksiyani ratsionallashtiradi.
2) Agar R( sinx,cosx) funksiya cosx ga nisbatan toq bo’lsa, ya`ni
R(sinx,-cosx)-R( sinx,cosx) bo’lsa, u holda z=sinx; dz=cosxdx o’rniga qo’yish bu funksiyani ratsionallashtiradi.
3) Agar R( sinx,cosx) funksiya sinx va cosx ga nisbatan juft bo’lsa, ya`ni R(-sinx,-cosx)=R(sinx,cosx) bo’lsa, u Holda o’rniga qo’yish bu funksiyani ratsionallashtiradi. Bu holda
bo’ladi.
1-Misol integralni hisoblang.
Yechish: o’rniga qo’yishdan foydalanamiz.

2-Misol. integralni hisoblang.
Yechish :
Integral belgisi ostidagi funksiya juft funksiya, shuning uchun tgx=z almashtirishni bajaramiz.
U holda z=tgx; x=arctgz;
Natijada quyidagini hosil qilamiz:



3-Misol: integralni hisoblang.
Yechish: Integral ostidagi funksiya sinx ga nisbatan toq funksiya . Shuning uchun z=cosx; dz=-sinxdx sinxdx=-dz almashtirishni bajaramiz:






  1. Agar R(sinx, cosx) funksiya sinx va cosx darajalarining ko’paytmasi bo’lsa, ya`ni ko’rinishdagi integralni hisoblash, m va n ga bog’liq holda turli o’rniga qo’yishlar bajariladi:

a) Agar n>0 va toq bo’lsa, u holda cosx=z; sinxdx=-dz o’rniga qo’yish integralni ratsionallashtiradi.
b) Agar m>0 va toq bo’lsa, u holda sinx=z; cosxdx=dz o’rniga qo’yish bajariladi.
4-Misol: integralni hisoblang.
Yechish: cosx=z; sinxdx=-dz almashtirishni bajaramiz:



v) Agar ikkala n va m ko’rsatkichlar juft va nomanfiy bo’lsa, u holda trigonometriyadan ma`lum bo’lgan



darajani pasaytirish formulalaridan foydalanamiz.
5-Misol. integralni hisoblang.
Yechish: Darajani pasaytirish formulasidan foydalanamiz.

g) Agar m+n=-2K0 (juft, nomusbat) bo’lsa, u holda tgx=z yoki z=ctgx o’rniga qo’yish integralni darajali funksiyalarning integrallari yig’indisiga olib keladi.


6-Misol. integralni hisoblang.
Yechish: bu yerda n=-3; m=-1; m+n=-4<0

7-Misol . integralni hisoblang.


Yechish: bu yerda n=2, m=-6; n+m=-4<0 quyidagini almashtirishni bajaramiz.
z=tgx; x=arctgz; dx=

Natijada quyidagini hosil qilamiz.



8-Misol. integralni hisoblang.
Yechish: bu yerda desak, m=4; n=-4; m+n=0;
Quyidagi almashtirishni bajaramiz.
ctgx=z; x=arcctgz;
Natijada
9-Misol. integralni hisoblang.
Yechish : bu yerda n=0 ; m=-6; m+n=-6<0 quyidagi almashtirishni bajaramiz.

U holda

d) Agar darajalardan biri nolga teng, ikkinchisi manfiy toq son bo’lsa, u holda almashtirish bajariladi.
10-Misol. integralni hisoblang.
Yechish: Quyidagicha almashtirishni bajaramiz.

Natijada:

5) Quyidagi ko’rinishdagi integrallarni qarab chiqamiz.



Bularni integrallash uchun trigonometrik funksiyalarning ko’paytmasini yig’indiga almashtiruvchi formulalar yordamida olinadi:

11-Misol . integralni hisoblang.


Yechish: Integral ostidagi ko’paytmani yig’indiga almashtiramiz.







Xulosa

Trigonometrik funksiyalarni o’rganish asosan umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfidan boshlangani bois ularni o’quvchilarga o’rgatishni qanday hajmda tashkil etish kerakligi haqida tavsiyalar berilgan. Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishda trigonometrik funksiyalar bo’yicha asosiy tushunchalar tigonometrik tenglama va tengsizliklarni yechishda muhim ekanligi ta’kidlangan hamda asosiy tushunchalar yetarlicha misollar yordamida mustaxkamlangan. Trigonometrik tenglama va tengsizliklarni yechishda ularning xossalari muhim ekanligi bois bitiruv malakaviy ishda barcha trigonometrik funksiyalarning xossalari mukammal yoritilgan va ularni grafiklari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ish teskari trigonometrik funksiyalarni qanday o’rganish mumkinligi bo’yicha tavsiyalar bilan yakunlangan.



Foydalanilgan adabiyotlar
1. Azlarov T. A., Mansurov X. T. “Matematik analiz”. I, II tom 1994, 1995.
2. G. Xudoyberganov, A. Vorisov, X. Mansurov. «Matematik analiz». Nasaf nashriyoti. 2003 yil.
3. A. Sadullayev, X. Mansurov, G. Xudoyberganov, A. Varisov, R. Ғulomov “Matematik analiz kursidan misol va masalalar to’plami” 1,2 tom. ”O`zbekiston”, 1993, 1995.
4. Tuychiyev T. T., Djumaboyev D. X. “Matematik analiz fanidan 1- kurs talabalari uchun laboratoriya ishlari”,T.”Universitet” 2003.
Download 43.36 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling