Tug’ulgandan yetti yoshgacha bo`lgan bolalarning rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari reja

TUG’ULGANDAN YETTI YOSHGACHA BO`LGAN BOLALARNING RIVOJLANISHINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI


reja:

1. 
   Ilk yoshdagi bolalarni rivojlanishining о‘ziga xos xususiyatlari
   
2. 
   Ikki va uch yoshgacha bо‘lgan bolalarning jismoniy tarbiyasi.Markaziy nerv tizimi.Dinamik stereotip.Suyak tizimi haqida bilim berish
   
3. 
   Maktabgacha 3-7 yoshdagi bolalarning rivojlanishining о‘ziga xos xususiyatlari.
   

Tayanch iboralar: Ilk yosh, bolalar rivojlanish, o‘ziga xos xususiyatlar, fiziologik xususiyatlar,asab tizimi, mushak tizimi, shartsiz reflekslar, 3-7 yoshli bolalarning rivojlanishi.


Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishining о‘ziga xos xususiyatlari

Bolaning hayoti uning tug‘ilishidan ancha oldin boshlanadi. Rivojlanish sharoitlariga qarab, yangi tug‘ilgan chaqaloqning organizmi juda xilma-xil fiziologik xususiyatlar bilan ajralib turadi. Tug‘ilgan bolalarni vazn va tana uzunligi bо‘yicha emas, balki fiziologik yetuklik yoki yetuklik belgilari bо‘yicha tasniflashning fiziologik prinsipi professor I.A.Arshavskiy tomonidan asoslandi. Tadqiqotlar shuni aniqlashga imkon berdi: barcha yoshdagi davrlarda organizmni fiziologik funksiyalari uning kalendar yoshiga va u о‘zaro ta’sir qilishi kerak bо‘lgan о‘ziga xos sharoitlarga mos ravishda mos keladigan bо‘lsa, mukammal va yetuk deb hisoblash mumkin.

Kichkintoyning fiziologik yetukligi nafaqat tug‘ruqdan oldin davrda paydo bо‘lgan fiziologik funksiyalarni rivojlanishidagi orqada qolish, balki fiziologik jihatdan yetuk yangi tug‘ilgan chaqaloq bilan solishtirganda ularning intensivligining keyinchalik zaiflashishi bilan tavsiflanadi.
Tug‘ilgandan sо‘ng darhol chaqaloq haroratning sezilarli farqlari bilan о‘tkir sovuq ta’sirga duchor bо‘ladi. Bunday holatda yangi tug‘ilgan chaqaloqdagi issiqlik uzatilishi nafaqat kamaymaydi, balki sezilarli darajada oshishi ham qiziq. Bu teridagi qon tomirlarining kengayishi va shu bilan unda qon oqimining kо‘payishi bilan namoyon bо‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq terlash orqali atrof-muhitning pasaytirilgan haroratiga ta’sir qiladi, bu esa issiqlik uzatishni oshirish vositasidir. Tug‘ilgandan sо‘ng, bola ma’lum bir pozitsiyani egallaydi. Bu tanaga nisbatan boshning egilgan holati, tutqichlari tirsaklarga о‘ralgan, barmoqlari mushtga mixlangan (bosh barmog‘i ichkarida), oyoqlari tizzalariga, oyoq barmoqlari taglikka egilgan. Hayotning dastlabki 7 yilida bola ulkan rivojlanish yо‘lini bosib о‘tadi, uning hal qiluvchi omillari atrof-muhit va tarbiya hisoblanadi. Har qanday ta’lim jarayoni bolani shaxs sifatida hurmat qilishdan boshlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, insonning individualligi nafaqat bolalikda shakllanadi, balki shu yoshda allaqachon mavjud. Individuallikning kо‘plab asoslari asab tizimining xususiyatlari, tug‘ma va irsiy, yoshi va orttirilganligi bilan belgilanadi. Bolaning rivojlanishida asab tizimining xususiyatlari juda katta rol о‘ynashi aniqlandi. Bola miyasining yoshga bog‘liq evolyusiyasi murakkab va kо‘p qirrali jarayondir. LS Vygotskiy bolaning rivojlanishi bitta, ammo bir hil emas, ajralmas, ammo bir hil jarayon emas deb yozgan.
Refleksning sxematik diagrammasini tahlil qilib, asab tizimining individual xususiyatlarini kuzatish mumkin, chunki har xil bolalar bir xil stimulni turlicha qabul qilishadi.
Asab tizimining xususiyatlari rivojlanish jarayonida aks etadi. Bolaning individual xususiyatlarining umumiyligi "shaxsning biologik asoslari" ni tashkil etadi, u nafaqat ijtimoiy kо‘nikmalar bilan tarbiya jarayonida о‘sib boradi, balki о‘zgarishlarga ham uchraydi.
Harakat funksiyalarining rivojlanishi bolaning rivojlanishi va uning asabiy jarayonlariga katta ta’sir kо‘rsatadi. Ularning yetukligi vosita analizatorining faoliyati bilan bog‘liq. Uning rivojlanishi uzoqdagi retseptorlar - kо‘rish va eshitish, shuningdek taktil-mushak analizatori asosida amalga oshiriladi va bolaning psixofizik rivojlanishida muhim rol о‘ynaydi.
Hayotning dastlabki olti oyida bola harakatining rivojlanishi shartsiz reflekslarning zо‘ravonligi bilan tavsiflanadi, shu asosda keyinchalik hayot davomida yaxshilanadigan shartli refleksli bog‘lanishlar hosil bо‘ladi. N.I.Kasatkin ta’kidlashicha, faqat tovuqda hamma narsa oddiy: tuxumdan chiqqan - va yugurgan, bolaning hayotiy harakatlarini shakllantirish yо‘li esa juda uzoqdir. Bolalikda, unda faoliyatning eng muhim usullari shakllanadi. Fiziologlarning ta’kidlashicha: hayvon evolyusion tartibda qanchalik baland bо‘lsa, uning bolalik davri shuncha uzoq davom etadi.
Inson miyasining о‘ziga xos xususiyati yangi bilimlarni о‘zlashtirishning cheksiz imkoniyatidan, biologik irsiyatga emas, balki "ijtimoiy merosga" eng katta ta’sirchanligidan iborat, ya’ni. ijtimoiy an’analarning har xil turlarini о‘zlashtirishga.
Bolaning markaziy asab tizimining rivojlanishi tug‘ma shartsiz reflekslar asosida yuzaga keladi. Fiziologik jihatdan yetuk yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda qо‘zg‘atilgan reflekslar teri sirtining turli joylarini tirnash xususiyati bilan javoban paydo bо‘ladi. Avvalo, bu tushunadigan refleks (masalan, kattalarning barmoqlarini ushlab olgan yangi tug‘ilgan chaqaloqni kо‘tarish mumkin, uning tutishi tana vazniga bardosh bera oladi). Taglikning ichki qirrasi teri sirtini keskin tirnash xususiyati tufayli kelib chiqadigan plantar refleks, bosh barmog‘ining kengayishi va qolgan qismining bukilishi bilan tavsiflanadi. I.N.Arshavskiyning refleksi deb ataladigan kalkaneal refleks, tovoning suyagiga mо‘tadil bosim tufayli kelib chiqadi va yig‘lagan tabassum, qichqiriq bilan birlashtirilgan umumlashtirilgan harakat faolligida ifodalanadi. Bolaning hayotining birinchi haftalaridan boshlab u turli xil ogohlantirishlarga (kо‘rish, eshitish va boshqalar) ta’sir kо‘rsatadigan shartli reflekslarni keltirib chiqardi.
Har qanday tashqi stimulni ma’lum bir ketma-ketlikda uzoq vaqt davomida ishlatish javoblarning ajralmas tizimi - dinamik stereotipni shakllantirishga yordam beradi.
Bolada shartli reflekslarning shakllanishi birinchi va ikkinchi signal tizimlarining о‘zaro bog‘liqligida sodir bо‘ladi.
Bolaning markaziy asab tizimida hayvonot olamining uzoq muddatli evolyusiyasi izlari saqlanib qoladi. Shunday qilib, yurak, buyraklar va boshqa ichki organlarning ishini tartibga solish, og‘riqqa avtomatik reaksiyalar, haroratni stimulyatsiya qilish kо‘plab hayvonlarda bо‘lgani kabi taxminan bir xil asab markazlari tomonidan amalga oshiriladi. Ammo yuqori sutemizuvchilar bilan taqqoslaganda, odamlar juda yaxshi rivojlangan miya yarim korteksiga ega, ayniqsa uning frontal mintaqalari.
Bolaning asab tizimida markazlarning ayrim guruhlari, evolyusion jihatdan ancha qadimiy, nisbatan ibtidoiy vazifalarni bajaradilar. Evolyusion jihatdan yangi markazlar tananing turli tizimlarini birlashtiradi va kо‘p qirrali murakkab harakatlarni amalga oshiradi. Shunday qilib, orqa miya markazi tana segmentlarining alohida Modullari ichidagi organlarning ishini tartibga soladi. Medulla oblongata markazlari nafas olish va yurak faoliyatini boshqaradi. О‘rta miya markazlari kо‘rish va eshitish stimullariga javoban butun organizmning murakkab reaksiyasini amalga oshiradi. Diensefalon hududida va subkortikal tugunlarda tashqi va ichki muhitning barcha signallari birlashtirilgan. Tajribalar shuni kо‘rsatadiki, bu yerda hissiy holat shakllanadi - qо‘rquv, zо‘riqish, quvonch, tajovuzkorlik hissi. Fiziologlar subkortikal markazlarda mavjudligini isbotladilar, ularning tirnash xususiyati turli xil hissiy holatlarni keltirib chiqaradi: g‘azab, baxt, qо‘rquv, befarqlik.
Chuqur markazlarning murakkab tizimi miya yarim korteksi tomonidan boshqariladi. Bir tomondan, u ushbu tuzilmalarsiz ishlay olmaydi, boshqa tomondan, ulardan olingan signallarni individual tajriba bilan taqqoslaydi va individual asab markazlarining faollashuvi yoki inhibisyonunu boshqaradi.
Shunday qilib, miya yarim sharining vazifasi - bu vaziyatni nozik tahlil qilish, shaxsiy tajribaga ega bо‘lish va kerak bо‘lganda foydalanish qobiliyatidir. Ba’zi reaksiyalar asab tizimida qat’iy dasturlashtirilgan va harakatlarning avtomatik ketma-ketligi sifatida qо‘zg‘aladi, boshqalari esa doimiy emas va ularni amalga oshirish jarayonida о‘zgartiriladi.
Tegishli ta’lim bilan bolada kо‘plab stereotiplar paydo bо‘lishi mumkin. Bu atrofdagi tashqi sharoitlarga ta’sirni sezilarli darajada engillashtiradi, asab hujayralarining samaradorligini oshiradi. Masalan, ertalabki mashqlarni bajarish, kunduzgi uyqudan keyin kundalik jismoniy mashqlar, mustaqil harakatlanish faoliyatini tashkil etish stereotipni shakllantiradi va shu mashqlarni bir vaqtning о‘zida bajarish zaruriyati. Bolada ma’lum bir harakat naqshlari rivojlanadi - xulq-atvorda aks etadigan puxta harakatlar ketma-ketligi. Chaqaloqni asab tizimiga о‘rgatish, uning atrof-muhitga ongli ravishda munosabatda bо‘lish ehtiyojini rivojlantirib, rivojlangan stereotiplarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.
Asab tizimining rivojlanishi bilan bolada statik va dinamik muvozanat funksiyalari rivojlanadi. Ushbu funksiyalarning paydo bо‘lishi va konsolidatsiyasi tashqi va ichki omillarga bog‘liq va belgilanadi. I.M.Sechenovning fikriga kо‘ra, boladagi barcha ixtiyoriy harakatlar ijtimoiy sharoitlar ta’siri ostida shakllanadi. Tabiatning farzandi sifatida bola tik yurishga ham hojat yo’q. U faqat ijtimoiy mavjudot sifatida ta’lim va tarbiya jarayonida takomillashtirilgan hayotiy harakatlarni amalga oshirishni boshlaydi.
Harakat qobiliyatlarini rivojlantirishga sezgi holati katta ta’sir kо‘rsatadi, ularning yordamida atrof-muhit qabul qilinadi. Shuni ta’kidlash kerakki, tug‘ilish paytigacha bolaning his qilish organlari harakatlarga qaraganda ancha rivojlangan.
M.Y.Kistyakovskayaning tadqiqotlarida vosita va boshqa analizatorlar orasidagi bog‘lanishni shakllantirishning ma’lum bir ketma-ketligi aniqlandi. Boladagi vosita analizatorining uzoq muddatli rivojlanishi vosita funksiyalarining shakllanishiga ta’sir qiladi, bu esa stimullarni masofada qabul qila oladigan uzoq retseptorlari asosida rivojlanadi. Bu, birinchi navbatda, kо‘rish, eshitish va boshqa analitik tizimlar.
Hayotning ikkinchi oyida allaqachon kinetik va vestibulyar apparatlar о‘rtasida aloqa о‘rnatiladi. Bu boshni kо‘tarish va bolaning turli pozitsiyalarida ushlab turishda namoyon bо‘ladi: oshqozonda, orqada, tik holatidadir. Xuddi shu yoshda kinestetik analizator va lablar shilliq qavati, og‘iz bо‘shlig‘i va qо‘l terisi о‘rtasida aloqa о‘rnatish mumkin. Bu barmoqlarni emizishda, qо‘llarni og‘iz tomon yo’naltirishda о‘zini namoyon qiladi. Keyinchalik, vosita analizatori о‘rtasida aloqalar о‘rnatiladi, bu esa chaqaloqqa qо‘lni yuzga kо‘tarishda va uni tekshirishda ifodalanadi. 3 yoshda
Harakatlarni avtomatlashtirish qobiliyati kо‘plab afzalliklarni beradi: ong keraksiz ishdan bо‘shatiladi, maqsadga muvofiq faoliyat yanada oqilona bо‘ladi va natijalarga imkon qadar tezroq erishish uchun katta imkoniyatlarga ega bо‘ladi. Harakatlanishni boshqarishning eng muhim joyi - bu serebellum, vestibulyar apparatlar singari, u ekstrapiramidal va piramidal tizimlar bilan chambarchas bog‘liq va harakatlarning muvofiqlashtirilishini va tana muvozanatini saqlashni ta’minlaydi. Bolalik davrida asab tizimining shakllanishining murakkab jarayoni sodir bо‘ladi. U kо‘p qirrali va qо‘zg‘alish jarayonining inhibisyondan ustunligi bilan tavsiflanadi.
Harakat stereotipini shakllantirish uchun tirnash xususiyati beruvchi moddalarni ma’lum bir takrorlash va qо‘llash ketma-ketligi talab etiladi, bu yoshga qarab tanlangan va ma’lum bir vaqtda bajariladigan jismoniy mashqlar.
Bolaning hayotining birinchi yilidan boshlab, uning ixtiyoriy harakatini, mashg‘ulotlarni tashkil qilishda ham, erkin harakatlanishda ham harakat funksiyalarini shakllantirish uchun sharoit yaratish kerak. Jismoniy mashqlar va Harakatli ta’siri ostida markaziy asab tizimining shakllanishi va о‘qitilishi, bolaning aqliy va harakatli rivojlanishi sodir bо‘ladi. Aynan birinchi yilda birinchi asosiy hayotiy harakatlar paydo bо‘ladi: qо‘lning rivojlanishi va natijada tushunish, uloqtirish, ushlash funksiyalari; 6 oyga qadar bola emaklay boshlaydi.
Hayotning ikkinchi yilida bola yurishni о‘zlashtiradi va umrining oxiriga kelib yugurishni boshlaydi. Ikkinchi va uchinchi yillarda bola ta’lim va tarbiya ta’siri ostida uloqtirish, tutish, sudralib yurish, tepalikka chiqish mahoratini sifat jihatdan yaxshilaydi.
Hayotning uchinchi yilida sakrashga tayyorgarlik harakatlari paydo bо‘ladi; bu yoshning oxiriga kelib bola oldinga siljish bilan sakrashni о‘zlashtiradi. Uch yoshga kelib, u nafaqat deyarli barcha asosiy harakatlarni о‘zlashtiradi, balki ularni kundalik hayotda ham qо‘llashni boshlaydi.
Bolalarni rivojlanish yosh xususiyatlarini ÿrganishda yosh davrlariga katta e’tibor karatish lozim. Bolalarni yosh davrlariga bÿlishda bir kancha olimlar ilmiy-tadkikotlar olib borganlar. J.Piaje (1896-1970), L.Kolberg, A.Vallon, R.Zazzo, G.Grimm… chet el olilari, L.S.Vagotskiy, L.I.Bojovich, D.B.Elkonin, A.A.Lyublinskaya, A.V.Petrovskiy, ÿzbek psixolog olimlaridan M.Vohidov, E.G‘oziyev, S.A.Axundjanova, M.SH.Rasulova, R.I.Sunnatova va boshkalar yosh davirlarini turli yosh boskichlariga ajratish bÿyicha ilmiy-tadkikot ishlarini olib borganlar. Shularga asoslangan holda yosh davrlarini kuyidagi boskichlarga ajratish mumkin.

1. 
   gÿdakning davri – tuilgandan 1 yoshgacha;
   
2. 
   ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha;
   
3. 
   maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha;
   
4. 
   kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11 yoshgacha;
   
5. 
   ÿrta maktab yoshidagi bolalar 11 yoshdan 14 yoshgacha;
   
6. 
   Katta mktab yoshidagi bolalar – 15 yoshdan 18 yoshgacha.
   

Bolani psixik va jismoniy rivojlanishida gÿdaklikdan – maktabgacha bÿlgan davri eng muhim davr bÿlib hisoblanadi
Bola hayotining dastlabki 7 yili barcha organ va tizmlarning intensiv rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun bola hayotining ilk kunlaridan boshlab shunday sharoit yaratish kerakki, bolaning tetik, ijobiy emotsional holati, jismonan va psixik tо‘laqonli rivojlanishi ta’minlansin.
Bola hayotining birinchi yilida uning markaziy nerv tizimi xususiyatlari morfologik tuzilishining tugallanmagani va bosh miya pо‘stlog‘ining funksional rivojlanishidan iborat bо‘ladi. Bu jarayonlarning nihoyasiga yetishi keyingi yillarda tashqi va ichki qо‘zg‘atuvchilarning ta’sirida kechadi.
Tug‘ma shartsiz reflekslar bazasida (mudofaa, himoya, ovqatlanish, chamalash) oliy nerv tizimi faoliyatining rivojlanishiga erishiladi. Bola hayotining birinchi haftalaridayoq uni kо‘rish va eshitish kabi shartli refleks qо‘zg‘atuvchilari shuningdek, (N.N.Kasatkina tadqiqotlari kо‘rsatganidek) juda xilma-xil tashqi qо‘zg‘atuvchilarni paydo qilish mumkin.
Chunonchi bola hayotining ikkinchi yilidagi harakat rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda bolalar odatdagi yurishni о‘zlashtirgach, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga murakkablashtirilgan yurish (yо‘lkadan, xodadan) ni kiritish lozim. Bola aytilgan vazifani yengil bajaradi, yangi harakatga qiziqish bilan qaraydi, natijada harakat kо‘nikmalari faqat mashqlarni bajarish paytidagina emas, balki kundalik turmushda ham takomillashadi.
Markaziy nerv tizimining rivojlanish darajasi va differensiyatsiyasiga (ulg‘ayishiga) qarab harakat kо‘nikma-lari paydo bо‘ladi. Bu funksiyalarning vujudga kelishi va mustahkamlanishi ham tashqi, ham ichki omillar bilan belgilanadi. I.M.Sechenov yangi tug‘ilgan bola skelet mushaklari sohasida uncha kо‘p bо‘lmagan instensiv harakatlar miqdorini egallashni ta’kidlagan edi. Ixtiyoriy deb atalmish barcha harakatlar bola hayoti davrida, tashqi ta’sirotlar ta’sirida shakllanadi.
Harakat analizatori va boshqa analizator о‘rtasida vujudga keladigan aloqaning muayyan izchilligini M.Y.Kistyakovskaya aniqlagan. Bola hayotining ikkinchi oyida kinestetik va vestibulyar analizatorlar о‘rtasida aloqa о‘rnatiladi, bu bolaning qorin bilan chalqancha yotganda, tik turgandagi kabi turli holatlarda boshni kо‘tarish va tutib turish harakatlarida namoyon bо‘ladi.
Bu yoshda lablar, og‘iz bо‘shlig‘idagi shilliq parda va qо‘l terisidagi retseptorlarga ega bо‘lgan kinestetik analizator bilan ham aloqa yuzaga kelishi mumkin.
Bolalar barmoqlarini sо‘riydilar, qо‘llarini yuzlari uzra kо‘taradilar 4 oyning oxiri 5 oylardan boshlab, bolalar qо‘llarini kо‘rinadigan buyumlarga uzatadilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda harakat analizatorlari tez rivojlanadi. Buni N.I.Krasnogorskiy aniklagan. Shartli reflekslar bu yoshda tez hosil bÿladi, birok darrov mustaxkamlanmaydi va shuning uchun boladagi kÿnikmalar dastlab bekaror bÿladi. Bosh miya pо‘stlog‘idagi qо‘zg‘alish jarayoni tormozlanish jarayonidan ustun turadi. Muayyan harakat kо‘nikmalarini hosil qilish, shartli reflekslarni mustahkamlash mashqlar asosida olib boriladi.
Bola о‘z hayotining ikkinchi yilida murakkab kо‘rinishni egallaydi, yura boshlaydi, shu yoshning oxirida esa yuguradigan bо‘ladi. 2 – 3 yoshdan boshlab tirmashish va uloqtirish kabi harakatlarni bajara boshlaydi. Shu yoshda sakrashga harakat qiladi, shu yoshning oxirida sakraydigan bо‘ladi.
Hayotning birinchi yilida bolaning bо‘yi taxminan 25 sm ga oshadi.5 yoshga kelib u asl nusxaga nisbatan ikki baravar kо‘payadi.
Hayotning birinchi yilidagi bolaning tana vazni tug‘ilish vazniga nisbatan uch baravar kо‘payadi. Bir yildan sо‘ng, hayotning har bir yilida 2-2,5 kg gacha о‘sishlar mavjud. 6-7 yoshga kelib, u bir yoshli bolaning kо‘rsatkichlari bilan taqqoslaganda ikki baravar kо‘payadi.