Tuprokda IV gurux elementlari

Ba'zi tuproklarda alyuminiy birikmalarining
mikdori foiz (S.V.Zon 1982).

Tuprok	Chukurlik, sm	Yalpi	Yalpiga nisbatan,% larda
			Silikatlar tarkibida	Erkin alyuminiy
				Jami	Kristallangan	Amorf
Effuziv jinslar ustidagi kizil tuprok (Adjariya)	0-10 20-30 40-50 70-80	18,25 18,98 22,29 26,37	65,8 59,5 61,1 64,7	34,2 40,5 39,9 35,3	23,7 34,5 34,9 30,9	10,5 6,0 5,0 4,4
Ferralitli tuproklar (Kuba)	0-25 60-70 100-120	29,75 31,05 30,78	91,1 76,5 81,1	8,9 23,5 18,9	7,2 22,3 17,9	1,7 1,2 1,0
Torfli, illyuvial gumusli podzol	11-22 22-30 30-38 38-40 44-54 60-70 80-90 100-105	1,80 2,71 3,11 3,10 3,27 2,97 3,05 2,60	100 86,7 62,4 74,2 80,7 83,5 87,2 93,8	0 13,3 37,6 25,8 19,3 16,5 12,8 6,2	0 4,0 1,6 3,6 9,5 7,8 8,6 2,4	0 9,3 36,0 22,2 9,8 8,7 4,2 3,8
Gumus-gilli tuprok (Garbiy Gruziya)	0-10 60-80	19,95 18,99	92,7 90,0	7,3 10,0	5,4 8,7	1,9 1,3
Och tusli buz tuprok	0-6 6-16 35-45 157-220	7,89 7,73 7,32 7,16	- - - -	- - - -	- - - -	- - - -
Tipik buz tuprok	0-5 25-40 230-250	7,76 7,55 7,29	- - -	- - -	- - -	- - -
Tuk tusli buz tuproklar	0-5 5-22 48-95 175-235	7,73 7,79 7,71 7,66	- - - -	- 1 - -	- - - -	- - - -

Buz tuproklarda yalpi alyuminiy Ismatov J.R. ma'lumotlarga asolangan xolda xisoblangan.

Uzbekiston tuproklarida yalpi alyuminiy mikdori 7,1-7,8 foiz atrofida bulib, profil buylab deyarli xar xil tarkalgan.
Shuni aloxida kayd etish kerakki, tuprok unumdorligida va undagi fizik-kimyoviy jarayonlarning borishida alyuminiy tuprok eritmasidagi mikdori muxim rol uynaydi.Uning konsentratsiyasi va birikma shakli pN mikdori bilan uzviy boglik buladi.
Alyuminiy gidrooksidi amfoter xususiyatiga ega.yetarli nordon sharoitda tuzlarni xosil kiladi va alyuminiy kation eritmada mavjud buladi Al(OH)₃ + 3RSd___ Al⁺³ + 3Cl^- + 3H₂O. Kezi kelganda shuni xam ta'kidlash kerakki, ishkori yer va ishkori elementlarning tuprok eritmasidagi konsentratsiyasi pN deyarli boglik emas, yoki juda oz mikdorda boglik.
Ishkoriy muxitda alyuminatlar xosil buladi, agar ishkor mikdori kup bulsa, gidroksialyuminatlar eritmada paydo buladi.
Al(OH)₃ + NaOH + Na[Al(OH)₄]

Tuprok uchun xarakterli bulgan pN oraliklarda tuprok eritmasida

Al ⁺³, AlOH ⁺², Al(OH) ⁺₂, Al(OH) ⁰, Al(OH)₄^- kurinishlarida uchraydi.
Merioni (1976) eritmadagi alyuminiyning xar xil shakllari pN ga boglikligini kursatgan, ya'ni uning ma'lumotlariga kura, pN=4-5 bulganda Al ⁺³, pN=7,5-8 bulganda esa Al(OH)₃ mavjud buladi.Demak, bizning tuproklarimizda Al(OH)₃ shaklida xam bulishi mumkin.
Podzol tuproklarda ferralitli tuproklarning eritmalarida erkin Al ⁺³ mavjud buladi.Arid ulkalardagi pN 7-8 bulgan tuproklarda Al ⁺³ (ion shaklida) bulmaydi.Lekin alyuminiy gidroksidi boshka alyuminiy birikmalarning pN ga boglik ravishda pogonali dissosatsiyalanishi xisoblanadi.
Alyuminiyning tuprok profilidagi migratsiyasi uzok davom etgan tarixiy davrda sodir buladi, davom etadi.Alyuminiy tuprok profilidagi defferensiatsiyasi asosan lesivaj va koipleks birikmalari xarakati, kolloid zarrachalar xisobiga sodir buladi.

Tuprokda alyuminiyning kompleks birikmalari.

Bu element odatda tuprokning organik moddalari bilan oson kompleks birikmalarni xosil kiladi, lekin bu formadagi birikmalar yetarli darajada urganilmagan.

Ma'lumki alyuminiy oksalat ionlari, sulfat va boshka shu kabilar Bilan birikmalar xosil kiladi.Shu kabi reaksiyalar tuprokda xam xosil bulishi mumkin.
Aleksandrova fikriga kura , alyuminiy gumus kislotalarni anion kismiga kirib, murakkab birikma xosil kiladi.
Bu birikmalar kuyidagicha bulishi mumkin:

________

________

__________

__________

_________

Bunday birikmalarni xosil bulishida gumin kislotalarning karboksil guruxlarning katnashishi Aleksandrova tomonidan aniklash orkali isbot kilingan.Uning fikricha, bunday birikmalar alyumogumin birikmalar katoriga kiradi.

Alyumoguminlar tarkibidagi alyuminiyning bir kismi almashinish xususiyatiga ega emas, bir kismi esa neytral tuzlarning kationlari orkali sikib chikariladi.Bu alyumoguminli birikmalardagi alyuminiyning ikki xil rol uynashidan dalolat beradi.Bunda alyuminiyning bir kismi molekulaning ichki kismida, ikkinchi bir kismi esa, uning tashkarisida vodorod ionlari urnida joylashganligidan dalolat beradi.Uni kuyidagicha tasvirlash mumkin.

__________

___________

___________

Natriy urnida xam alyuminiy bulishi mumkin.Aynan anna shunday joylardagi alyuminiy neyral tuzlarning kationi oson almashinadi.Ichki sferaga kirgan alyuminiy xarakatchanligi juda past bulib, ular tuprokning kimyoviy reaksiyalarida deyarli katnashmaydi.Bunday birikmalar bir necha kurinishda bulishi mumkin.
Alyuminiy gidrooksidini gili minerallar ustiga yutilishi kuzatilgan.Alyuminiy gidroksidi bilan gumus kislotalari orasidagi reaksiyaga xam kuchsiz eriydigan adsorbtsion komplekslar xosil bulishi mumkin.
Fosfatlar tomonidan xam yutilishi sodir buladi.Bunda xosil bulgan fosfatlarning eruvchanligi juda past buladi.Fosfat ionlarning alyumosilikatlar tomonidan adsorbtsiyasini kuyidagi uch yunalishda kursatish mumkin:

1. 
   Fosfat ionlarining gidroksilga aylanishi:
   

= Al – OH]⁺ + H₂PO₄ ^-____ = Al - H₂PO₄ =] + OH ^-

2. 
   Fosfat ionlar yordamida suvni sikib chikarish:
   

= Al – OH₂]⁺ + H₂PO₄ ^-____ = Al - H₂PO₄ =] ⁺+ H₂O

Bu mexanizm xali Tula uz isbotini topmagan.

3. 
   Fosfat ionlar bilan silikatlarning almashinishi:
   

= Al – OH]⁺ + H₂PO₄ ^-____ = Al - H₂PO₄ =] + H₂SiO₄ ^-

Matson fikri ga kura, alyuminiy silikatlarga nisbatan fosfatlar bilan mustaxkam birikma xosil kiladi.Shuning uchun xam bunday reaksiya xayotda mavjud.Bulardan tashkari tuprokda:

TSK = Al + (NH₄)₃PO₄ ____ TSK - NH₄

- NH₄ + AlPO₄
- NH₄
reaksiya sodir buladi.
Gumin kislotalardagi krboksil guruxlari xam gel ustidagi Al(OH)₃ bilan reaksiyalarga kirib xar xil birikmalarni, ya'ni R – COOH + Al(OH)₃_____ R – COOH + Al(OH)₂ H2O va boshkalarni xosil kiladi.
Alyuminiyning tuprokdagi muxim xossalardan biri, u xam bulsa tuprok kislotaligini vujudga keltirish xisoblanada.Bu masala, ya'ni tuprokdagi kislotalikning vujudga kelishi alyuminiy rolini aniklash tuprok kimyosida kator munozaralarga sabab bulib kelmokda.