Tuproq fizik-mexanik va texnologik xossalari

Tuproq mexanik-elementlari va gruntlarining mayda-yirikligiga qarab chet el klassifikasiyasi

Mexanik elementlar diametri, mm

Atterberg (Shvesariya)

Xalqaro

Mexanik elementlar diametri, mm

Kachinskiy

Oxotin

>6 6-2

Shag’al

Shag’al

Dag’al

>20 20-10 10-7 7-3

Toshlar

Shag’al

Yirik o’rtacha mayday juda mayda

2-0.6 06-0.2 0.2-0.06 0.06-0.02

Qum

Yirik o’rtacha mayda qumsimon chang

Qum

Dag’al Mayda

3-2 2-1 1-0.5

Qum

Shag’al Yirik o’rtacha Mayda

Qum

Yirik o’rtacha Mayda Changsimon

0.5-0.25 0.25-0.05

0.02-0.006 0.006-0.002

Chang

Seheif Sehlick

Chang

0.05-0.01 0.01-0.005 0.005-0.001

Chang

Yirik O’rtacha Mayda

Chang loyqa

0.002-0.0006 0.0006-0.0002

Gil Kolloidli loyqa

Dag’al Colloid mayin kolloidli loyqa

Gil

0.001-0.0005 0.0005-0.0001

Loyqa

Dag’al Mayin Kolloid lar

Gil

Dag’al Mayin

0.0002

Kolloidlar

Kolloidlar

0.01 Fizik qum 0.01 Fizik gil

Tuproqlarning mexanik tarkibi bo’yicha klassifikasiyasi

Ayrim tuproqlar tarkibidagi u yoki bu elementar zarrachalar, ya’ni mexanik elementlari miqdoriga ko’ra klassifikasiyalanadi.

Ayrim mexanik elementlarning miqdoriy tarkibini aniqlash tuproqlarni mexanik tarkibi bo’yicha klassifikasiyalashda katta ahamiyatga ega. Tuproqlarni bunday klassifikasiyalash ularni ma’lum taksonomik birliklarga; qumli tuproq, yengil tuproq, o’rtacha qumoq, og’ir qumoq tuproq, soz tuproq jumlasiga kiritish, ularni ana shu belgilarga ko’ra rayonlashtirish hamda ishlab chiqarish xarakteristikasi uchun ham juda muhimdir.
Tuproqlarni yuqorida keltirilgan birliklar bo’yicha klassifikasiyalashda tuproqlarni analiz qilish uchun tayyorlashdagi kislota-ishqoriy metodida (pipet-metodda) ajralib chiqadigan zarrachalarning 0.01 mm dan katta va 0.01 dan kichikligi nisbati va fizik xossalari asos qilib olindi.
Kuzatishlarda aniqlanishicha, tuproq, mexanik elementlarning xossalari ularning o’lchamini kamayib borishi bilan o’zgaradi. Mexanik elementlar xossalarining bu xilda keskin o’zgarishi o’lchami 0.01, 0.005 va 0.001 mm bo’lgan zarrachalarda kuzatilgan. Shundan keyin tuproqlarning xossalarini fraksiyaning klassifikasiyash zarur bo’lib qoldi. Birinchi chegara fizik soz bo’yicha (zarrachalari <0.01 mm) va fizik qum bo’yicha (zarrachalari >0.01 mm) belgilandi.
N.A.Kachinskiy tuproqlarni klassifikasiyalashda taksonomik birliklari bo’yicha keltirilgan shkalani asos qilib oldi. Bu xildagi shkala 2-jadvalda keltirilgan. U uch gruppa tuproqlar-podzol tipida paydo bo’lgan tuproq, dasht tipida paydo bo’lgan tuproq (qizil tuproq, sariq tuproq) va sho’rtob, kuchli sho’rtobsimon tuproqlar uchun tuzilgan. Agar ana shu gruppadagi tuproqlarning hammasida ham mexanik tarkibi bir xil, ya’ni hamma tuproqlarda mexanik elementlar nisbati bir xil deb faraz qilinsa, u vaqtda tuproq genezisi turlicha yoki har xil tipda bo’lishi munosabati bilan fizik xossalari bir xilda bo’lmaydi yoki ilgari genezisi bo’yicha turlicha bo’lgan tuproqlar bir xil xossaga ega bo’ladi.
2-jadval