Tuproq suvining shakllari Reja: 1

Parda suv. Tuproq maksimal gigroskopik namlik darajasiga yetgan ham tuproq zarrachalarining molekulyar tortish kuchidan bir qismi yerkin qolishi mumkin. Mana shu yerkin qolgan kuch, havodan o‘ziga boshqa nam singdra olmasada, lekin suyuq suv bilan to‘qnashganda, bu bu suvning bir qismini o‘ziga singdirib oladi. Bu namlik tuproq zarrachalarini yupqa parda shaklida o‘rab olganligi uchun uni parda suv deb yuritiladi.
Tuproq tarkibidagi suvning bu shakli, odatda, tuproq zarrachalari (agregatlari) tomonidan molekulyar kuchlar ta’sirida ushlab turilganligi uchun A.F.Lebedev maksimal molekulyar suv (MMS) dab atashni taklif yetgan. MMS ko‘rsatkichi ham tuproqning granulometrik tarkibi hamda chirindi moddasining ko‘p-ozligiga qarab o‘zgarib boradi.
Parda suv yoki (MMS) ni tuproq zarrachalari unchalik katta kuch bilan ushlab turmaganligi uchun, uni tuproq bilan yumshoq bog‘langan suv deb ham ataladi. Parda suvni o‘simliklar oson o‘zlashtira olmaydilar, lekin tuproqda qalin zarrachalardagi suv pardasi yupqa zarrachalarga suyuq holatda harakat qilib o‘tishi mumkin. Demak, parda suv suyuq holatda harakat qilganligi uchun tuzlarni yeritadi; yelektr o‘tkazuvchanlik kabi xossalarga ham ega bo‘ladi.
Kapillyar suv. Tuproqning suv o‘tkazuvchanligini uning kapillyar suv xossalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.Tuproqda suv hamda havo harakatini ta’minlovchi kapillyar naychalar agregatlar oralig‘ida bo‘ladi. Chang tuzonlardan tarkib topgan tuproqda kapillyar naychalar bo‘lsa-da, ular o‘silik uchun foydasiz hisoblanadi.
Yog‘in-sochin yoki oqar suvlarning tuproq pastki qatlamlariga harakati ana shu kapillyar naychalar orqali amalga oshadi. Demak, tuproq zarracha (agregat)lari oralig‘ida hosil bo‘lgan kapillyar naychalarni to‘ldirib, menisk kuch ta’sirida pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga harakat eta oladigan suv kapillyar suv deyiladi.
N.A.Kachinskiyning ko‘rsatishicha, diametri 8 mm dan kichik, ayniqsa
100 mk-3 mk orasida bo‘lganda kapillyarlik yaxshi ifodalanadi. Chunki diametr jihatdan katta kapillyarlarda (8 mm) kapillyar suvlarni harakatga keltiruvchi botiq yoki qabariq yuza vujudga kelmaydi. Diametri 3 mm dan kichik bo‘lgan kapillyarlar esa doimo sorbsiya qilingan suvlar bilan band bo‘lib, kapillyar suvlar harakatiga to‘sqinlik qiladi.
Eritmaning tuproq kapillyaridagi tabiatning matematik qiymatini Laplasning (1807)quyidagi formulasi bo‘yicha ifodalash mumkin.
R=K+ Ơ ( )
bunda,
R – kapillyar suv yuzasi vujudga keltirgan normal bosim
K – ekin suv yuzasining normal bosimi
R1 va R2 – menisk kuchlarni vujudga keltirgan kapillyarlar radiusi

Menisk kuchlar pastka tomon yo‘nalgan bo‘lsa (qabariq yuza) musbat, agarda ular yuqori yo‘nalgan bo‘lsa, (botiq yuza) – manfiy hisoblanadi.

Agarda biz shartli ravishda tuproq kapillyarini silindr shaklida deb faraz qilsak, bunda R1 va R2 lar o‘zaro teng bo‘lib yuqorida formula qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
R=K+ơ ( ) = K+
Bu formulani kapillyardagi suyuilik vujudga keltirgan uch turdagi menisk holatga qarab qo‘yidagi ko‘rsatkichlarni olish mumkin:
1. Suyuqlik yuzasi tekis ya’ni menisk yuza hosil bo‘lmagan. Bunda yuqaridagi formula qo‘yidagicha tus oladi:
R=K+ = K+O=K
ya’ni bunda kapillyar ichidagi suyuqlik bilan ko‘tarilishni ta’min etuvchi bosim bir-biriga teng, hech bir ko‘tarilish bo‘lmaydi.
2. Menisk yuzasi qabariq (musbat kuch). Bunda Laplas formulasi qo‘yidagicha tus oladi.
R=K+ bunda qabariq yuzaga hosil bo‘lgan normal bosim birinchi holatdagi bosimdan katta bo‘ladi.
3. Menisk yuzasi botiq (manfiy kuch) bo‘lganda Laplas formulasi qo‘yidagicha ifodalanadi.
R=K+ ( ) = K-
Keyingi holatdagi, botiq yuza vujudga keltirilgan manfiy kuch (bosim) suyuqlikni ma’lum bir balandlikkacha (h sm da) ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. O‘z navbatida bu ko‘tarilish menisk yuza hamda suyuqlik ko‘tariladigan yerkin yuza o‘rtasidagi bosim tenglashgancha davom yetadi.
Jyuren (1718) bo‘yicha kapillyar ko‘tarilish balandligi (h) qo‘yidagi formula bilan ifodalanadi: