Turizm asoslari
Download 12.94 Kb.
|
%
rossiyalik tu ris tla r F inlyandiyaga to v a r x arid qilgani c h e g a ra y a q in id a g i sav d o m a rk a z la rig a t a s h r i f b u y u ra d ila r. V a q t ko‘rsatkichlari b o ‘yicha ular m am lakatga b ir nech a soatga x arid o r sifatida kirib kelgan ekskursantlardir. A m m o , ularning m a zk u r m intaqa iqtisodiyotiga qo‘shgan iqtisodiy hissasi shunday k attak i, bu m intaqa m a ’m uriyati ularni bajonidil tu ristlar toifasiga kiritadi. Bu harto m o n lam a qulaydir, uning m in taq a iqtisodiyotidagi salm oqli ulushi m am lakatdagi turizm ning sam aradorligi ko‘rsatkichini h a m orttiradi, turizm sohasini davlat darajasiga k o ‘taradi. www.ziyouz.com kutubxonasi 6.3. T uristning huquqi va m ajburiyatlari 0 ‘zbek isto n R esp ub lik asin in g 1999-yil 20-avgustda qabul qilingan «Turizm to ‘g ‘risida»gi Qonunining 14-moddasi «Turistning huquqlari», — deb nom lanib, u quyidagi tarzda bayon qilinadi: turist shartnom ada nazarda tutilgan turistik xizm atlar majmuyidan to ‘la foydalanish, sayohatga taalluqli to ‘liq va ishonchii axborot olish, shaxsiy xavfsizlik, o ‘z huquqlarining him oya qilinishi, shuningdek, o ‘z m ol-m ulkin in g asraiish i, shoshilinch tibbiy yordam olish, shartnom a bajarilm agan yoki lozim darajada bajarilm agan taqdirda moddiy zararning toManishi, shuningdek, m a ’naviy ziy on nin g o‘rni qoplanishi, agar turning umumiy qiymati oshishi uning shartlashilgan qiymatidan ortib ketsa, shuningdek, fors-m ajor holatlari ro‘y bergan taqdirda turistik faoliyat subyektiga yetkazilgan zararning o ‘rnini qoplam asdan sh artn o m an i bekor qilish huquqiga ega. 15-m odda «T uristn in g m ajburiyatlari», — deb nom lanib, u quyidagi tarzda bayo n qilinadi: turist — sh artnom a shartlariga, bojxona va chegara nazorati qoidalariga, borilgan mam lakatning qonun hujjatlari talablariga rioya etishi shart. H arak at e rk in lig i tu rizm n i aniqlov ch i m u h im o m ild ir, u sayohatlarda qatnashishi uchun turizm ning garm onik rivojlanishi va individual yuksalishi uchun muhimdir. H ukum at m illiy q o n un chilikda turistik chegara va bojxona m uam m o larini y e n g illash tirish i m uhim aham iyatga ega. Viza olishdagi qiyinchiliklar, chegaradan o‘tish qiyinchiliklari murakkab bojxona va boshqa ja ra y o n la r turizm rivojiga to ‘sqinlik qiladi. Boshqa tarafdan tu ristlarn i jalb etishni xohlovchi m am lakatda sod dalashtirilgan ch eg arav iy rejim q o ‘llan ilad i, m asalan, viza rossiyaliklar u ch u n M isr, Turkiya, Kipr, A rab Amirliklari kabi q ato r boshqa m am lak atlarga vizasiz rejim yoki tash rif aeroporti joyida viza to ‘g‘rilash rejim i o ‘rnatilgan. A QSH 26 m am lakat fuqarolaridan viza to ‘g‘rilashni talab qilmaydi. H ozirda rus turistlari ja lb e tu v c h i k o n ti n g e n t h is o b la n a d i, c h u n k i u la r b o s h q a m am lakatlarga n isb atan 3 barobar ko‘p xarajat qiladilar. Biroq, a g a r biz n o q o n u n iy e m ig ra tsiy a u c h u n tu r is tik v iz a la rd a n fo y d a la n is h n i k o ‘ r a d ig a n boMsak, tu r is tla r g a v iza b e ris h hayratlan arlidir. 1998-yil sentabrda tu riz m kanallari b o ‘yicha www.ziyouz.com kutubxonasi noqonuniy em igratsiya uch un Shveysariya Rossiya turistlarga viza berish tartibini m urakkablashtirdi. Turistik prospektlarni kuzatib k o 'ram izk i sxem alarda qizil belgi bilan ko‘rsatilgan hududlar harbiy obyektlar hisoblanadi, turistlarga ziyorat taqiqlanadi. Boshqa m a m lak a tlard ag i kabi 0 ‘zbekistonda ham turistlarga sayohat taqiqlangan h u d u dlarn i aniqlovchi m e’yoriy h u jja tla r m avjud. A gar k e rak b o ‘lsa, tu r is tik firm a v ak illari m utasaddi tashkilotlardan m aslahat, q o n u n -q o id alarn i olishi kerak. 6.4. Turistning irqi, m illati, jin si, tili, yoshi va dini Turizm ishida xalqaro va milliy h u q u q m e ’y o r l a r i bo‘yicha ham da kishilar erkinligi va turistik x iz m at qabul qilish b o ‘yicha turist irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini b o ‘yicha chegaralarga va to ‘siqlarga uchramasligi kerak. B archa m e ’y o rlar b o ‘yicha tu rizm um um insoniy hodisadir va hech kim tu rizm n i am alga oshirishda chegaralanm asligi kerak. Bu m uhim ta m o y il 1954-yilda B M Tning turizm b o ‘yicha konferensiyasida m u stah k am lan ib q o ‘yilgan. S hu tarzda, xalqaro m e ’yorlar b o ‘yicha tu rist u ch u n um um an u n ing millati yoki irqi m uhim em as. M uhim i — u foydalangan tu ristik resurslarda qonuniy pul to ‘lashi va m ahalliy q o n u n larn i buzmasligi va o‘z vaqtida chiqib ketishi kerak. T uristik m illat Sivilizatsiyalashgan m u n o s a b a tla rd a va m e h m o n d o 'stlik d a 1-tam oyil bu: turizm m aqsadlarida tu rist xalqarodir. Turist turizm m aqsadlarida yuridik kategoriya kabidir, u irq, millatga ega emas va turist sifatidagi istalgan o dam , fuqarolik bo‘yicha qatnashadi, ya’ni 0 ‘zbekistondan ch iq ib ketgan turistik guruhga taalluqli. Masalan, rus, boshqir, ta tary o k i yahudiy Ispaniyada o‘zbek turistlari hisoblanadi. Agar inson b iro r m am lakatga chiqib ketib, u yerda 12 oydan kam m uddat tu rib va y aqin 12 oy ichida unga qaytm oqchi b o ‘lsa, u ham shu m am lakat istiqom atchilari tarkibiga kiritiladi. A m m o, xalqaro turizm a n ’an alarig a ko‘ra hech q a c h o n joylashtirishda bir guruh turist ichiga b o sh q a guruhni qo'yilm aydi, boshqa millatli turist haqida gapirm asa h a m boMadi. Bir necha h o latlar uchun xizm at ko‘rsatish tashkiloti turistning www.ziyouz.com kutubxonasi odatiy huquqini, o d atin i, gigiyena udum larini, ovqatlanishini bilish uchun uning m illatini bilishi kerak. M asalan, iliq oMkalar aholisi konditsionerlarga o ‘rganib qolishgan, ycvropalikni dushsiz, issiq suvsiz n o m erlarg a q o ‘yish qiyin. B raziliyalik m ehm onxonaga kelgandan keyin zudlik bilan uyiga — Braziliyaga telefon qilishi va onasiga yoki qarindoshiga ham m asi qandayligini aytishi kerak. O vqatlantirishni tashkil etishda Osiyo m am lakatlari aholisi uchun m uam m olar m avjud, m asalan yaponiya va xitoylik. Biroq shunga q aram ay , turistik form ailiklarni am alga oshirish hujjatlarida, m asalan, m ehm onxonalarda joylashishda, chegaradan o ‘tishda va b o sh q a la rd a , pasport egasi p asp ortid a ko‘rsatilgan m illa ti ta la b q il in a d i . B a ’zi m a m la k a tla r ir q la r b o ‘y ic h a v a q tin c h a lik m a m la k a tg a ta sh rifn i c h e g a ra la sh a d i. M asalan , shunday m iso llar b o rk i, A rab A m irliklari yevreylarga va shu kabi p a sp o rtid a Isro ilg a b o rg an lig in i ta sd iq lo v ch i belg ilar boMsa, kirishga ruxsat etish m ay d i. Pokiston, E ron , Iroq va Turkiya m am lakatlari fuqarolari uchun S h vetsariyaga v iza olish d eyarli m u m k in em as. C h u n k i, bu m am lakatlar tu ristlari ko‘pincha qaytib ketishm aydi va qochoq sifatida qaytib kelishm aydi. Turistik va boshqa vizalar b o ‘yicha A Q SH eng s h a v q a ts iz siyo satn i olib b o rm o q d a , bu Rossiya fuqarolariga h am taalluqlidir. Biroq, bu to ‘g‘ridir, chunki kelgan tu ristlarem igratsiya qonunchiligini va rejimini buzishadi. Xususan, emigratsiya yoki ish topish m aqsadlaridadir. Turist jinsi Turizm da ayol va erkaklar tengdir. A m m o am aliyotda bunday emas. B irq ator m am lakatlar yolg‘iz ayollarni emigratsiya m e’yorlari b o ‘yicha yoki ju d a shafqatsiz nazorat qiladi, shu tartib turistlarga ham tarqalgan. Jinsiy belgilar tu ristn i joylashtirishda asosiy o ‘rin tutadi. U m um q ab u l q ilin g an m e ’y o rla r b o ‘y ich a tu ris tla rn i jin si b o 'y ic h a joylashtirishadi, e r-x o tin va oilalarning xohishi ham bunda inobatga olinadi. Xuddi shu tam oyil xalqaro temiryo‘1 tashishlarda qoMlaniladi. Ayol va erkak kupelari tashkil etiladi, bola 12 yoshdan jinsda farqi borligi hisobga olinadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Agar turistik sayohat k o ‘p jism oniy faoliyat ta la b qilsa, dasturni qatnashuvchilarning im koniyatlaridan kelib ch iq ib tuzish kerak. A lohida hollarda yuqori jism oniy h arak atlarni talab qiluvchi turistik sayohatlarni am alga oshirish uchun d o k to rlarn in g ko‘rigi kerak bo‘ladi. Bu xususan, tu r yoki transportda yurishlarda qatnashish to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri taqiqlangan yoki tavsiya etilm ag an hom ilador ayollarga taalluqlidir. A lbatta, keksa kishilar u c h u n chegaralovlar mavjud, masalan, sug‘urta kom paniyalarining k o ‘p qismi 70 yoshdan oshgan qariyalarni sug‘urta qilishm aydi. Turistik ziyorat obyekti sifatida turistlar ziyorati uchun ochiq boMgan erkaklar ibodatxonalari ayol b o ‘lgan tu ristlar uchun yoki cheklangan yoki umum an taqiqlangan, shunga o kxshash erkak turistlar uchun ayollar cherkoviga ziyorat qilishda cheklovlar mavjud. Kiyimlar kiyish talabi, turistlarning o ‘zini tutishi, ovqatlanishi, diniy-m adaniy marosimlarni amalga oshirishda diniy cheklovlar nazarda tutiladi. M asalan, Eronni ziyorat etishga borgan Yevropa ayollarini xulqi va kiyimlariga talablar shunchalar kattaki, turistlar o ‘zlarini turizmni am alga oshirmayotgandek his etishadi. T uristlarning xulqi xudoga ishonuvchilarining his-tuyg‘ulari va diniy m arosim larini kamsitmasligi kerak. Bu asosan, ayollarga nisbatan cheklovlar q attiq hisoblangan islom mamlakatlari va m ad aniy obyektlari ziy oratida muhimdir. Avstraliya va Arab Amirliklariga yolgMz turistik sayohatga chiqqan yosh ayollarga cheklovlar m avjud. Bularning ko‘p qism i noqonuniy emigratsiyani vujudga keltiradi. Yosh Yosh ham b a’zi belgilarga k o ‘ra turistik say o h at uchun to ‘siq boMib xizm at qilishi m u m k in . O d a td a 70 y o s h d a n oshganlar m editsina sug‘urtasiga taalluqli boMmaydi yoki b u n d ay sug‘urta juda qim m at turadi. M a’lumki, faol harakat usullarini va yuqori jismoniy harakatni talab qiluvchi tu rla r qari kishitarga tavsiya etilm aydi yoki um um an taqiqlanadi. A m m o , shug‘ullangan m utaxassislar va sport u sta la ri, m asalan, a lp in is tla r yu q o ri y o s h la rd a h a m jism oniy harakatlarni talab etuvchi sayohat va sayrlarda ishtirok etishadi. M asalan, 1998-yili alpinizm veteranlari guruhi navbatdagi a n ’anaviy Elbursga chiqishni am alga oshirishdi. Ishtirok etg an larn in g yoshlari www.ziyouz.com kutubxonasi deyarli 70, h a tto undan ham yuqori edi. T urizm m aqsadlari va statistikasi uchun quyidagi yosh toifalari ajratiladi: 0 - 2 yosh - infant 3 - 1 2 yosh - b o l a 14—18 yosh — m aktab o ‘quvchisi 18—25 yosh - o ‘smir 1 8 -2 5 /2 6 /2 8 - t a l a b a 2 6 - 4 4 yosh — katta 4 5 - 6 4 yosh — katta 65 yosh va undan katta — nafaqaxo‘r Ba’zi m am lakatlarda talabalar toifasiga faqat kunduzgi oliy o ‘quv yurtlari b o lim la ri qatnashuvchilari kiradi. Yosh tu riz m n i rejalnsh tirish da, turizm turi va usullarining faolligini b ah olashda va g o l i a t qiluvchining iqtisodiy mustaqilligi va erkinligini xarakterlovchi iqtisodiy kategoriya sifatida kerakdir. Infant va yoshi kichik bolalar oila tarkibida sayohat qilishadi, ular qaror qabul qilishda va iqtisodiy tarafdan mustaqil em as. M aktab o ‘quvchilari ham oila tarkibida, h am turistik guruh tarkibida sayohat qila o la d ilar, biroq cheg eran lan g an iqtisodiy m ustaqillikka ega boMadilar. O ta-o n asiz sayohat qilinganda olib borib keluvchi shaxs (turistik g u ru h rahbari)ga ishonch bildirishlari kerak. Olib borib keluvchi shaxs s in f guruhi rahbarlari yoki o ‘qituvchisi bo'lishi mum kin. 0 ‘sm irlar puldoriar sinfi hisoblanm aydi, am m o q aro r qabul qilishida m ustaqil va sayohatni am alga oshirishda faoldir. 0 ‘ttiz yoshdan katta odam lar oila bilan yoki bolalari bilan sayohatni amalga oshirishadi. 0 ‘rta va katta yoshdagi turistlar iqtisodiy erkin va faoldir, ko‘pincha bolalarsiz dam olishadi. Til M ahalliy tilni bilish turistning shaxsiy ishi hisoblanadi. H ech kim u ni b ilish g a, o ‘rganishga m ajburlam aydi. S huning uch u n turistik xizm atlar tarkibiga zaru r b o ‘lganda gid-taijim on xizm atlari, shuningdek, turli yuzaga keluvchi m uam m olarni hal etuvchi turistik www.ziyouz.com kutubxonasi guruhni yetaklovchi (turlider, guruh boshligi, gid-tarjim on) xizmatini kiritish kerak. T u r qoida b o ‘y ich a, ag ar uning tarkibiga boshqa tilga o ‘tkazish xizmatlari ko'rsatilm agan bo‘lsa, aniq bir tilda am alga oshiriladi. Rossiya va O ‘zbekiston tu ristik guruhlari u ch u n odatda xorijiy davlatlarda rus tilida ekskursiyalar olib boriladi. Turistik markazlarda izohlovchi axborot yozuvlari, ko‘rsatkich va tablichkalar, buklet va yo‘l ko‘rsatuvchi ashyolar, turistlarning m iqdoriga bog‘liq ravishda turli tiliarda sotiiadi. H o zird a Rossiya turistlari doim iy ziyoratchilarga aylangan va ular u c h u n rus tilidagi axborot ashyolari tarqatilgan. 0 ‘zbekiston tu ristlari u c h u n ham asosan rus tilida tarqatiladi. Din Shuni aytishim iz kerakki, tu ristik aham iyatdagi obyektlarning 90 % yoki din, yoki madaniyat bilan bogMiqdir. Ular hozirda o ‘zining o ‘rniga ega, yoki o ‘z m azm unini y o ‘q o tgan, yoki unutilgan. Bular m adaniy-tarixiy boyliklar va u m u m in so n iy m eroslardir. M asalan, Parijda xristianlikka taalluqli tu ristik obyektlar 45 % d a n yuqori. Q andaydir diniy konfessiyaga ta allu q li b o ‘lishi tu rizm ni am alga oshirishda to ‘siq bololmaydi. Turist q o n u n lar bilan tanishgan ham da q o n u n va o d atlarn i h urm at q ilish i kerak. Bu h o la t u n i b iro r marosimni bajarishga, u yoki bu din yoki madaniyatni ag artu ristning maqsadi — xohishi bo‘lmasa m ajburlam aydi. Agar diniy qarash lar b o ‘yicha boshqa dinni hurm at qilishga ruhiy kuchi yetm asa, unda turist o ‘sha joyni yoki m am lakatni ziy o rat qilishni rad etishi kerak. X alqaro m e’yorlar bo‘yicha tu rist qarshiliksiz diniy m arosim larni va ibodatlarni am alga oshirish huquqiga ega, biroq, bu turistlarga xalaqit berm asligi va m ehm onxona h a m d a boshqa ja m o a t joylarida bo‘Iish qoidalarini va mahalliy o d atlarn i buzmasligi kerak. M asalan, yirik xalqaro aeroportlarda kam ida u ch konfessiya vakillariga xizm at qila oladigan diniy m arosim larni — ibodatlarni bajarishi u ch u n m o‘ljallangan m axsusjoylar m avjud. O datda, cherkovlar, ib o d atx on alar va boshqa obyektlar tu ristlar ziyorati u ch u n qulaydir, ularga egalik qiluvchi jam iyat va sektalar turistlam i ular bunday ziyoratlarga t o ‘lov am alga oshirganlari uchu n iqtisodiy tasaw u rlaridan kelib c h iq ib , jo n deb q o ‘yishadi. U lar www.ziyouz.com kutubxonasi ziy o ra tc h ila rg a m avjud q o id a la r o ‘rn atish ad i, xususan kiyim borasida, tartib borasida, suratga olish bo‘yicha, o ‘z ekskursiya olib boruvchisini ta k lif etish b o ‘yicha. Islom m am lakatlarida xorijiy turistlarga diniy qonun-qoidalarga m uvoflq ju da katta talab la r q o ‘yiladi. Arab A m irliklarida jam oat joylarida mast holda b o ‘lish, yalang‘och yoki ochiq c h o ‘milishi, kiyim lari bilan c h o ‘m ilishi taqiqlanadi, boshqa cheklovlar ham mavjud. Q oidani bu zganlar qam oqqa qam aladi, ja-rima undiriladi va hattoki kaltaklanadi. D in iy c h e k lo v la r o v q a t tu rla rig a h am q o ‘y ilg an . D iniy cheklovlarga ko‘ra, m u su lm o nlar va yahudiylar c h o ‘chqa go‘shti va u aralashgan m ahsulotlam i iste’mol qilishmaydi. Diniga qattiq amal qilgan yahudiylar diniy q o id a va udumlarga rioya qilib tayyorlangan maxsus taom lam i talab qilishadi. Nafaqat taom turlari, hatto, ko‘ngil ochish turlarini chegaralaydigan to ‘siqlar va davrlar o ‘rnatishadi. B ularning ham m asi ah o lin in g alohida guruhlari uchun turistik m ahsulotni loyihalashtirishda hisobga olinishi kerak. Aytib o ‘tish kerakki, ko‘p m illatlar c h o ‘c h q a go‘shtini iste’mol qilishni istashadi, bun i ham inobatga olib q o ‘yish kerak. Diniy parhez (toza) taom lar alohida bahoga va oldindan kelishilgan asosda ta ’minlanadi. H am m a umumiy ovqatlanish tashkilotlari ham bunday tur taomlarini ta ’minlay olishmaydi. Agar bu talablami hisobga oigan holda butun guruh tashkil etilsa, parhez taom lar tayyorlovchi m usulm on va yahudiylar u ch u n maxsus restoranlar ochishga to kg‘ri keladi. Bilib olish kerakki, yahudiyning stoliga bir vaqtning o ‘zida g o ‘sht va sut m ahsulotlarini yoki ulam ing aralashm asini q o ‘yib b o ‘lmaydi. Turistik sayohatni tashkil etishdagi bunday talablar jiddiy to ‘siqlar bo‘lib xizmat qilishi yoki turning va ovqatlantirish xizmatining q im m at b o ‘lib ketishiga sabab boMishi mumkin. Xulosa Turist turizm ning yuragidir, u boMmasa turizm h am boMmaydi. Shu bois, turistlarni k o ‘p ro q ja lb qilish ham on dolzarb masala h iso b lan ad i. T u ristlarn i izlab topish, u la m in g h is-tu y g ‘ularini o ‘rganish, kerakli sh art-sh a ro itlarn i yaratib berish, hordiqlarini ko‘ngildagidek tashkil etish — bularning ban bir maqsadga qaratilishi www.ziyouz.com kutubxonasi kerak. Turistning irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini o ‘rgani!ib qaralishi lozim. U ning huquqlari, b u rch la ri va erkinliklari h aq id a ham puxta biiimga ega bo‘lish shart. Tayanch ibo ralar: — Turist tushunchasi - Huquqlari — M ajburiyatlari - Vazifalari va erkinliklari N azorat va m ulohaza savollari: 1. T urist tu sh u n c h a sin i t a ’riflab b erin g . 2. N im a u c h u n u vaqtinchaiik sa y y o h d e y ila d i? 3. Vaqt om ili b o ‘yicha turistik s a y o h a tla rn i q a n d a y ajratiladi? 4. T u ristn in g h u q u q lari n im a la rd a n ib o ra t? 5. T u ristn in g m ajburiyatlari qaysilar? 6. T u ristn in g m illati eng z a ru r n a rsa m i? 7. T u ristn in g jin si deganda n im a n i tu s h u n a s iz ? 8. T urist y o sh in in g toifalarga ajratilish i q a n d a y ? 9. T urist m ah alliy m illat tilini bilishi z a ru rm i? 10. T u ristn in g d in ig a nim a u c h u n e ’ti b o r b e rila d i? Foydalanilgan ad ab iy o tlar: 1. 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a sin in g 1 9 9 9 -y il 2 0 -a v g u std a g i « T u riz m t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i. 2. М .Б . Б и р ж а к о в . В ведение в т у р и з м . С .П . - 2008. 3. G . N azaro v a, М . M irzayev va b o s h q a la r. T u riz m h u q u q i. 0 ‘q u v q o 'lla n m a . - Т ., 2003. 4. T o u r is m a n d P o v e rty A l l e v i a t i o n - R e c o m m e n d a t i o n s f o r A ctio n .W T O . 2004. 5. Rural T ourism in Europe: Experiences, D e v elo p m en t an d Perpectives. W TO . 2004. www.ziyouz.com kutubxonasi 7 - B O B . T U R 1 S T IK IN D U S T R IY A (S A N O A T ) 7.1. Turistik industriya (sanoat) haqida tushuncha. 7.2. T u ro p erato rlar va turagentlikiar. 7.3. Tashish va joylashtirish industriyasi. 7.4. O vqatlantirishni tashkil etish. 7.1. T u ristik industriya (sanoat) haqida tushuncha T uristik in d u striy a (sanoat) - tu rizm jaray o n id a tu ristlar iste’moli uchun zaru r b o lg a n turizm xizm atlari, ish va tovarlarni yetkazib beruvchi o ‘zaro m uvofiqlashtirilgan tizim dir. Jah o n d a ommaviy turizm ning rivojlanishi turizm industriyasi va xo‘jaliklaming bir-biriga bogMiq tarm o q larini, din va m adaniyatni, ta ’iim tizim ini shunday qizg‘in ravishda rivojlanishini keltirib chiqardi. Ana shu sh art-sh aro itlard an kelib chiqib, aytish m um kinki, turizm industriyasi bu m ehm onxonalar va joylashtirishning boshqa vositalari, tashish xizm atlari, umumiy ovqatlanish obycktlari, ko‘ngil ochish joylari va vositalari, bilim o rttirish, davolash, sog‘lom - lashtirish, sportga doir, diniy-m arosim chilik, ishbilarmonlikka va boshqa m aqsadlarga molik vositalar, turizm operatorlari va turizm agentliklari am alga oshiruvchi, shuningdek, turistik-ekskursiya va gid-tarjim onlik xizm atlarini taklif qiluvchi tashkilotlar majmuyidir. 0 ‘zbekiston respublikasining “ Turizm to ‘g‘risida” gi Q onunida turistik industriya tushunchasi quyidagi tarzda ta ’riflanadi: Turistik industriya - turistik faoliyatning turistlarga xizm at ko‘rsatishni ta ’minlovchi turli subyektlari (mehm onxonalar, turistik komplekslar, kem pinglar, m otellar, pansionatlar, um um iy ovqatlanish, transport korxonalari, m adaniyat, sport muassasalari va boshqalar) majmuyi. Shuni ta’kidlash o ‘rinliki, ishtirokchilarning taxminan shunday tizimdagi munosabatlari o‘rta asrlardayoq Yevropa mamlakatlaridan muqaddas joylarni ziyorat qilinishini tashkil etishda turizm jarayoni va industriyasini ilk boshlanishi mavjud bo‘lgan edi. Masalan, sayyoh ziyoratini amalga oshirishi uchun mansubligi bo‘yicha vositachiga murojaat qilgach, Rim papasidan oliy ruxsat olishi, so‘ngra muqaddas yerga jo ‘nab ketuvchi ziyoratchilar guruhini tanlab oluvchi, suzuvchi kemalam i jihozlovchi va shu guruhlami manzilga yetkazib, ularning www.ziyouz.com kutubxonasi joylashuvi, ovqatlanishi, yo‘l ko‘rsatuvchi va q o ‘riqchilar bilan ta ’minlashi ham da boshqa xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘u!lanuvchi ixtisosiashtirilgan kompatiiyaga murojaat qilishi zaru r edi. Ziyoratchi sayohatni tashkil etish uchun kompaniyaga z a ru r b o ‘lgan yetarlicha miqdordagi pulni o ‘tkazgach, o’zi bilan katta m iqdordagi pulni olib yurishdan xolosbo‘lgan. (Izoh: o‘sha vaqtlarda, m a ’lumki, kupyuralar boMmagan. Yollardagi qaroqchilaresa o‘ylab topilgan personajlaremas. Darvoqe, hozir ham biz bu borada o‘tm ishdoshlarim izdan uzoqîashib ketayotganimiz yo‘q.) Bu faoliyatda mohiyatiga k o ‘ra, hozirgi zam on tushunchasidagi turistik faoliyatning, uni moliyalashtirish masalalarni ham qo‘shib hisoblagan holdagi barcha elem entlari mavjud va ular hoziigi zamon sayohatlarini rasmiylashtirish usullaridan kam farq qiladi. T araqqiyotning hozirgi bosqichida m am lak a tn in g yoki turistik m arkazning ijtimoiy tuzilishidan qat’i nazar, tu rizm sohasida turistik faoliyatni am alga oshiruvchi bir qancha tu rli xildagi korxonalar, ch u n on ch i: turizm ni tashkillashtiruvchi (tu ro p e ra to r va turistik agentlik)lar, turistlam i tashuvchi va joylashtirish tizim i korxonalari, um um iy ovqatlanish shoxobchalari, a ttra k sio n la r va ko‘ngilochar joylar, shuningdek, bular bilan b o g liq b o 'lg a n boshqa turistik va unga yaqin xizmatlar (masalan, bank sohasidagi muassasalar, sug‘urta xizm ati va boshqalar) mavjuddir. T u riz m n in g m axsus turlarida davolash muassasalari, o'qitish tizimi m uassasalari ham da konkret turistik m ahsulotning m aqsadlariga m uvofiq keladigan sport va b o sh q a m u a ssasala r ish tiro k e tish la ri m u m k in . M u h im i, bu tashkilotlarning barchasi bir-birlarini uyg‘un ravishda toMdirishi va iste ’m olchi u ch u n zaru r b o ‘lgan h a m d a a s s o rtim e n t b o ‘yicha yetarlicha darajadagi barcha xizm atlarni k o ‘rsata bilishda. T urizm tashkilotchilariga turizm sohasidagi ikki xil korxona m ansubdir: turo p erato rlar va turistik ag entlik lar. Bu korxonalar turizm xizm atining o ‘zi bilan bevosita sh u g ‘ullanm aydilar, balki faqat iste’molchi bilan xizmat ko'rsatuvchining o ‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradilar, xolos. Bulardan m u stasn o , ularning faoliyati h am o ‘z navbatida xizm at ko‘rsatishdir. F ran siy an in g turistik qonunchiligida bu korxonalarni ularning m o h iy ati va vazifasining xarakteriga muvofiq ravishda turizm tash k iio tc h ilari, — deb to ‘g‘ri nomlaydilar. www.ziyouz.com kutubxonasi 7.2. T u ro p erato rlar va turageníliklar T u ro p erato rlar turistik mahsulotni shakllantirish (tuzish yoki loyihalash)ni, uni b o zo río m o n harakatini, shuningdek, realizatsiya qilinishini am alg a oshiruvchi yuridik yoki jism oniy shaxsdir. (Izoh: bu yerda va b u n d an keyin jism oniy shaxs, — deganda, yuridik shaxs m a’lum otiga ega b o lm ag a n tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan bo‘lish kerakligi anglashiladi.) Mazkur qoidaga ko‘ra, turoperatorlarning dastlabki ikki funksiyasi n isbatan tu s h u n a rli: y a ’ni, tu ristik m ah su lo tn i sh ak llan tirish , deganda: tu r m uddatlari, maqsadni aniqlash bo‘yicha tartiblash- tirilgan va bir-b iriga bo g lan g an , narxi va sifati bo‘yicha, k etm a- ketligiga ko‘ra kelishilgan xizmat ko‘rsatish va ish bajarish, ularni ta k lif e tis h b o ‘y ic h a s h a rtn o m a la r tu z is h , teg ish li rav ish d a b ro n la s h tiris h va reze rv lash tirish tu sh u n ila d i. B o zo r to m o n yo‘naltirish, deganda: shunday ishlar majmuyi tushuniladiki, bunda potensial ¡ste’m olchida shu ishlarni sotib olish uchun moyil — rag‘bat tug‘dirish b o ‘yicha ishlar bajariladi yoki soddaroq aytganda tu r va xizm atlar reklam asi am alga oshiriladi. Keyingi funksiya batafsil tushuntirib berilishini talab etadi. Ya’ni, «Realizatsiya» atam asi ikki xil m a’noga ega: a) sotish; b) bajarish. Faoliyatning klassik (an ’anaviy) sxemasi bo'yicha tu ro p erato r turistik agent — ko‘tarachilarga turistik m ahsulotni faqat ulgurji sotishni am alga oshiradi, agent — ko‘tarachilar esa bu m ahsulotni hududlar va m in taq alar b o ‘yicha taqsim laydilar va ularni m ahalliy turistik agentlik lar orqali sotadilar. Turlarni iste’m olchining o'ziga - turistga chakanalab sotishni turistik agentlik (qisqacha turagentlik) am alga oshiradi. Ba’zan tu ro p erato r o ‘z huzurida maxsus strukturaviy boMinma — faqat turistlarga ko‘rsatishnigina emas, balki barcha agentlik ishlarini o ‘zaro m uvofiqlashtirish bilan ham shug‘ullanuvchi turlarni chakanalab sotish bo‘yicha m arkaziy turistik agentligini tuzadi. A m aliyotda turizm sohasidagi korxonalar ichida turoperatorlarning soni 5 % dan oshm aydi, turagentliklar esa 95 % ni tashkil etadi. Bundan tashq ari, turop erator turistik m ahsulotni iste’m olchi (turist) oldida bajarilishi uchun javob beradi va am alda turistik m ahsu lo tni n a z o ra t qilish va operativ kuzatib borishni (h ech www.ziyouz.com kutubxonasi boM maganda turistik g u ru h lar uchun d o im o ) am alg a oshiradi. O datda turoperatorlik funksiyasini amalga oshirish uch u n korxonani shundayligicha yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o ‘tkazishgina emas, balki bunday faoliyatni am alga oshirish u ch u n m axsus litsenziya h am olish zarur. M asalan , 0 ‘zbekiston R esp u b lik asi V azirlar M a h k a m a sin in g 2 0 0 3-yil I l-n o y a b rd a g i « T u riz m faoliy atin i litsenziyalash to ‘g‘risidagi N izom ni tasdiqlash haqida»gi qarorida bu masalaga oydinlik kiritilgan. Rossiyada (izo h : hukum at qarori bilan 1995-yildan boshlab xalqaro turistik faoliyatni litsenziyalash- tirish tartibi joriy etilgan) litsenziya olish faq at xalqaro turistik faoliyatni am alga oshirishda talab etiladi. Ichki tu rizm sohasidagi faoliyatda litsenziya va maxsus ro‘yxatdan o ‘tish ta lab qilinmaydi. 0 ‘zbekistonda esa ichki va xalqaro turizm u c h u n yagona litsenziya zarur. T u ro p era to r turistik m ahsulot iste’m o lch isi o ld id a javobgar hisoblanadi. Iste’m olchi ko‘pgina turli xil k o rx o n a la r xizmatini o ‘z ichiga oigan xizmat ko‘rsatishlar paketini ay n an u n d a n sotib oladi. Bu javobgarlik turo p erato rn in g tegishlicha k afolatlarini (m a’lum sum m adagi m ablag‘ depoziti yoki boshqa t a ’m in o t uchun bank kafolati, agarlitsenziyalashtirish qonunlari b o ‘yicha m um kin b o lsa , professional javobgarliknisug‘urta!ash (Izoh: ag arb a jarish funksiyasi am alga oshirilmasa, yoki ataylib, turoperator turistlarga tum i pullab, an ch a-m u n ch a pul to ‘plab, shu zahotiyoq g‘oyib b o 'lish i mumkin. Buni turizm b o ‘yicha flribgar va tovlam achilar m u n tazam amalga oshirib keladilar. Buning ustiga na litsenziyalashtirish instituti, na turli xil kafolatlar tu ristlarni bunday h o d isa la rd a n him oya qila olm aydi) nazarda tutgandir. Turistik agentliklar (turagent) bu iste’m o lch i (turist)ga yoki m ijozlarga ayrim turistik x izm atlar va tu rla rn i ch a k a n a sotish funksiyasini am alga oshiruvchi yuridik shaxsdir. T u ro p era to r yoki turagentlik bilan uni moliya sohasiga va hattoki m as’uliyatni m a’lum darajada qayta taqsim lashga doir ko‘zda tu tilish i m u m k in bo'lgan ju d a x ilm a-xil o ‘z a ro ta ’sir va h iso b -k ito b q ilis h la r b o ‘yicha ag en tla sh tirish s h a rtn o m a si b o g ‘lab tu ra d i. S o tu v c h i sifatid a agentlashtirish shartnom asi bo'yicha uning funksiyasi agar faqat aynan shu vositachilik funksiyasidan iborat b o ‘Isa, turag en t, turistik www.ziyouz.com kutubxonasi m ahsulot u ch u n cheklangan m as’uliyatga ega bo‘ladi. Miso! uchun a) ayrim xizm at ko‘rsatish)ami; b) turo p erator tom onidan olingan turistik paketlarni; d) paket bilan bogliqligi shartlanmagan, masalan, yakka tu ristla r uchun ko‘rsatiladigan turli xizm atlar m ajm uyini sotuvchi agentliklar mavjud. Agentlashtirish sohasida faoliyatning bir nechta turlari farqlanadi: a) shaxs n o m idan va korxonaning topshirig‘i bo‘yicha turlarni sotish. M o h iy a ta n bu turli xildagi tu ro p erato rlarn in g «turistik y o lla n m a la r d o ‘koni» dir. Turistik yo‘!lanmada doim o bunday sotishni am alga oshirgan turoperator va agentning barcha rekvizitlari to ‘liq ko‘rsatiladi (Izoh: agentlik foizi tushunchasi bo r b o ‘lgan m a m la k a tla rd a , ag e n tlik fo iz in in g su m m asi d o im o tu ris tik xizm atlarning cheki yoki vaucherida ko‘rsatilgan b o ‘ladi. Bunday m am lakatlarda yoMlanmalar yo‘q , balki vaucher bor b o ‘lib, unda kassa apparatidagi m a’lum otni yozib q o ‘yish uchun maxsus hoshiya mavjud ekanligini ta ’kidlab o‘tam iz. Bunday holda agentlikning o ‘zi b a rc h a o q ib a tla r n i va ja v o b g a rlik n i b o ‘yniga o ig a n h o ld a turoperatorlik funksiyasini bajaradi); b) T u rlarn i o ‘z nom idan, lekin turistik m ahsulotni m uayyan turoperatorga tegishli ekanligini ko‘rsatgan holda sotish; d) T uristik m ahsulotni o ‘z nom idan (bu m ahsulotni konkret bir tu r o p e r a to r g a te g is h li e k a n lig in i e s la tm a s d a n ), b irg a lik d a yaratiladigan tu ristik m ahsulotni sotish. 0 ‘zaro harak at qilishning qabul qilingan jadvalidan kelib chiqib, javobgarlikning aniq belgilangan darajalari, moliyaviy hisob-kitoblar va faoliyatning soliqqa tortilish jadvali yuzaga keladi. Turistik agent turistik m ahsulotni sotish jarayonida ishtirok etuvchilarzanjirining muhim halqasi bo‘lib, o‘ziningtabiiy xususiyati va iste’m o lch in in g xarakteridan kelib chiqqan holda, potensial iste’m olchining o ‘zigacha, iloji boricha uning uyiga yoki xizm at joyigacha yetib borgan boMishi kerak. A ynan shuning uchun ham turistik agentliklar juda ko‘p va um um iy hollarda ularxodim larining soni b o ‘y ic h a k o ‘pchilikni tashkil qilm aydilar, lekin ham ish a vitrinalik birinchi qavatda va ko‘pchilik o ‘tadigan yerlarda joylashgan bo‘ladilar (Izo h: b a ’zi m a’Iumotlarga k o ‘ra, N yu-Yorkda 324 m ing turistik ag en tlik lar m avjud), h a r bir agentlik qoshida m uayyan www.ziyouz.com kutubxonasi joylardagi iste’mol bozorining konkret bo‘g‘iniga xizm at k o ‘rsatuvchi ko‘p sonli yollanma ishchilar ishlashadi. Rivojlangan m am lakatlarda turlarning eng ko‘p qismi aynan oilaviy agentliklar to m o n id an sotiiadi (Izo h: oilaviy m utaxassislir q ato rig a tish d o k to rla ri, v rach lar, h uquqshunoslar va turistik a g en tlar kiradi.) A gentlik telek o m m u n ik atsio n k o m p u ter ta rm o q la ri xizm ati turo peratorlari yoki boshqa o p erato rlar bilan, m asalan , agentga axborotlar va turistik xizm atlarni bronlashtirish tiz im in in g qudratli bazasiga yo‘l ochib beradigan global xalqaro va m illiy tarm o q lari bilan bogMiq b o ‘ladi. Hozirgi paytda turlarni iste’m olchiga internet ta rm o g ‘i orqali sotish shakllanm oqda. 7.3. Tashish va joy lash tirish industriyasi Tashish Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2017
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling