Turizmda innovatsion jarayonlar

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 61 
TURIZMDA INNOVATSION JARAYONLAR 
Omonov Sh. 
SamISI Turizm kafedrasi o’qituvchisi 
Annotatsiya. Mazkur maqolada turizm sohasining mamlakat iqtisodiyotidagi 
ahamiyati va unda innovatsion jarayonlari imkoniyatlari bo’yicha muallif tomonidan 
fikr-mulohazalar keltirilgan hamda taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. 
Kalit so’zlar: turizm, iqtisodiyot, innovatsion jarayonlar, innovatsion 
texnologiyalar. 
Mamlakatimizda turizm sohasi yildan-yilga rivojlanib, iqtisodiyotning yetakchi 
tarmoqlaridan biriga aylanmoqda. Ushbu holatlarda turizm sohasini rivojlantirish, 
uning imkoniyatlarini to’la namoyish etish maqsadga muvofiqdir.
Turizm va innovatsiyalar – bir qaraganda zid tushunchalar. Turizm – bu dam 
olish, sayohat, taassurot, tarix degani. Innovatsiyalar esa, texnologiyalar, sanoat 
industriyasi, IT-tarmoqqa yaqin tushuncha. Bu ikkisini qanday uyg‘unlashtirish 
mumkin va u nimaga olib keladi? 
Turizm deganda xarakteri, tajribasi, sayohatga nima undaganiga qaramay, 
aksariyat odamlar uchun bu tushuncha yaxshi kayfiyat, ta’til, romantikaga boy yo‘l, 
dengiz, quyosh, tog‘lar, mazali taomlar, tarix, havoda uchish, sarguzashtlar bilan 
bog‘liqdir. 
Innovatsiyalar esa bu so‘zni eshitganimizda xayolimizga nima keladi? 
G‘oyalar, texnologiyalar tatbig‘i, sanoat kashfiyotlari, infratuzilma, jadal taraqqiyot, 
mehnat unumdorligi, ilm-fan, modernizatsiya, dizayn, servis, o‘zgarishlar, 
ratsionallik. 
Bu ikki “assotsiatsiyalar buluti”ni birlashtirishga urinib ko‘ramiz. Tarix va 
modernizatsiya. Mehnat unumdorligi va ta’til. Sarguzashtlar va ratsionallik. 
Yakunida xaridorgir sayyohlik mahsuloti chiqishi uchun ularni qanday juftlash 
mumkin? 
Global bozorda tovarlar va xizmatlar mijoz istagiga asoslanishiga qaramay, 
turizmda boshlang‘ich nuqta – bu doimo mahsulot va uning imkoniyatlaridir. Axir 
turizm – bu ishlab chiqarish emas, bu sohada hatto talab darajasida moliyaviy va 
ma’muriy ta’sirga ega bo‘linsa ham, texnologik jo‘shqinlikni amalga oshirib 
bo‘lmaydi. Kerakli texnologiyalar va kadrlarni “quloqlaridan tortib” ham 
keltirishning iloji yo‘q. 
Turizmda sayyohlik yo‘nalishiga tabiiy omillardan, geografik va ob-havo 
sharoitlaridan, tarixdan, madaniy merosdan kelib chiqish kerak. Ularni bilib ishlatish, 
turli-tuman xizmatlar kombinatsiyasi, yangi mahsulotni yaratish – mana shu tarmoq 
o‘sishi va rivojlanishining salohiyatidir. 
Albatta, katta investitsiyalar va yuksak texnologiyalar hisobiga qurilgan 
istisnolar bor, masalan, Dubaydagi Emirates Mall da barpo etilgan tog‘ chang‘isi 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 62 
trassasi. Ammo u aynan ruhlantirish uchun ham mustasno bo‘lib, izchillik bilan, 
o‘ylab o‘z mahsulotini yaratishga chaqiradi. 
Qolaversa, yirik infratuzilmaviy loyihalarni hisobga olmaganda, turizm – bu 
kichik biznes. Ko‘p hollarda hatto biznes ham emas, balki ayrim olingan odamlar – 
gidlar, mehmon uylari sohiblari, hunarmandlar, musavvirlar, musiqachilarning 
faoliyati, xobbisidir. O‘zbekiston ajoyib iqlim, tabiatga, boy tarixga ega, Buyuk Ipak 
Yo‘lida joylashgan. 
Shularning 
o‘zi, 
zamonaviy 
texnologiyalar 
joriy 
etilmasa 
ham, 
O‘zbekistonning turistik yo‘nalish sifatida raqobatbardoshligi uchun yetarlimi? 
Masalan, Misr ehromlari shu holicha, millionlab sayyohlarni jalb qiladi. Ammo 
Misrda dengiz bor va sayyohlar ta’tilni ikki qismga bo‘ladilar – tarixiy sayohat va 
plyajdagi hordiq chiqarish. Bu hol Gretsiyada, Turkiyada, Hindiston, Tailand, 
Ispaniya, Vetnam, Isroilda ham ish beradi. 
O‘zbekiston bo‘ylab sayohat mazmuni qanchalik jiddiy – tarixiymi, 
me’moriymi, diniymi yo etnikmi – bo‘lmasin, aslo unutmaslik kerakki, umuman 
olganda turizm ko‘ngil ochish industriyasiga mansub bo‘ladi. Odamlar unga o‘z 
ta’tillarini sarflaydilar, byudjetni shunga qarab hisoblaydilar. Ta’tildan taassurot – 
pirovardida qoladigani shu bo‘ladi.
Shu sababli, dengiz yo‘q joyda o‘z mehmonlari hissiyotlarini alohida izchillik 
bilan rejalashtirish kerak. Buxoroning jazirama oftobi ostida yoki Xorazmning 
suyaklardan o‘tib ketuvchi izg‘irinida obidadan-obidaga charchatib qo‘yuvchi sayrlar 
otelerlar, restoratorlar, transportchilar, yo‘nalish mualliflari va sayyohlik 
mahsulotining boshqa ishtirokchilari charchagan sayyohning ko‘nglini ko‘tarish va 
ertangi kunga tayyorlash uchun qulaylik va kashfiyotchilik ko‘rsatishlari bilan 
kompensatsiyalanishi kerak. Shunda O‘zbekistonga yana qaytish istagi tug‘ilsa ham 
ajab emas. Turlarni tashkil qiluvchilar va innovatsiyalarga ehtiyoj sezuvchilar safiga 
e-visa.gov.uz interfeysi yaratuvchilari, chegarachilar, shaharsozlar, shaharlardagi va 
ular o‘rtasidagi navigatsiyaga mas’ullar, sayyohlik va turizmga yondosh servislar 
ko‘rsatuvchilar ham qo‘shiladi. 
Nimaning hisobiga texnologiya o‘zgaradi, mahsulot 
yaxshilanadi, 
raqobatbardoshlik o‘sadi? Turizm sohasidagi innovatsiyalar bir-biridan nimasi bilan 
farqlanishi mumkin? 
Ko‘lami. Innovatsiya butun tarmoq, alohida korxona, mamlakat, shahar, yangi 
sayyohlik mahsuloti yaratish yoki borini o‘zgartirish, sayyohlik ob’ekti miqyosida 
joriy etilishi mumkin. 
Joriy etish sohasi. Qidiruv va sayyohlarga yordam beruvchi boshqa ilovalarda, 
odamlarni boshqarish va ularni ish bilan ta’minlashda. Bunga yengil mikrokreditlash 
va xususiylik shakli bilan qo‘llab-quvvatlanuvchi mehmon uylarini ochish, texnik 
servis sohasi, masalan aeroportda onlayn-ro‘yxatga olish kiradi. 
Yuzaga kelish tezligi. Strategik innovatsiyalar asta-sekin tatbiq etiladi 
(transport kommunikatsiyalari rivoji). Reaktiv innovatsiyalar tatbig‘i jadal kechadi 
(sayyohlar yo‘llovchi mamlakat uchun vizaning bekor qilinishi). 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 63 
Rivojlanish salohiyati. Elektron viza kabi keskin o‘zgarishlardan, mavjud 
tizimning ayrim qismlarini yaxshilashgacha (masalan, sayyohlik markazlaridagi 
bankomatlar). 
Sayyohlarni jalb qilish, lekin bu bilan nozik mahalliy ekotizim (ob’ektlar, 
mahalliy aholi an’analari, ekologiya, tabiiylik saqlanishi)ni buzib yubormaslik uchun 
mamlakatda qaysi darajada va sayyohlik mahsulotilarning qaysi tarkibida o‘sishga 
erishish kerak? Bunda mayoq vazifasini barqaror turizm rivojlanishi konsepsiyasi 
o‘ynashi lozim. 
Kadrlar siyosati deganda mutaxassislarning yangi profillari (turlar rejissyorlari) 
va professional talablar (tur-konsalting) ni tatbiq etish, malakani oshirish tizimi, 
xodimlarni qayta tayyorlash va motivatsiyalash ko‘zda tutiladi. 
Moliyaviy faoliyatning ratsionalizatsiyasi tashkilot maqomi va rivojlanishining 
barqaroligini ta’mnlovchi zamonaviy hisob va hisobdorlik shakllarini tatbiq etishni 
nazarda tutadi. 
Boshqaruvdagi innovatsiya ko‘pincha jarayon innovatsiyalari bilan 
kombinatsiyalanadi. 
Marketing innovatsiyasi – bu sayyohlik mahsulotindagi narx shakllanishi, 
taklif, ilgarilatilish, to‘lovga yondashuvlarning yaxshilanishidir. Bu innovatsiyalar 
maqsadli auditoriyaning o‘zgaruvchan ehtiyojlarini qamrab oladi va yangi 
iste’molchilarni jalb qiladi. Masalan, aviakompaniyalar va mehmonxonalarning 
doimiy mijozlari uchun imtiyozli narx shakllanishi yoki Turkiyadagi kabi, “barchasi 
ichida” sotuv tizimi bunga misol bo‘ladi. 
Biznes-model innovatsiyasi – bu biznesning iste’molchi uchun qimmatini 
oshirish 
maqsadida 
biznes 
yuritishning 
yangi 
usullaridir. 
Masalan, mehmonxonalarda mijozlar bazalari va ma’lumotlar banklarini yaratish, bu 
xizmat ko‘rsatishga individual yondashuv imkoniyatini beradi. Yoki, tashishlarni 
optimizatsiyalash uchun, milliy aviakompaniyaning jahon alyansiga qo‘shilishi. 
Rossiyadagi yangi biznes-model – yo‘nalishlar, sanatoriy-kurort va sog‘lomlashtirish 
xizmatlarini Transport kliring palatasi orqali sotishda sayyohlik xizmatlari bo‘yicha 
o‘zaro hisob-kitoblar tizimi. 
Logistikadagi innovatsiya – (jumladan, sayyohlarni) ta’minlash, taqsimlash, 
yetkazish 
tizimlari 
va 
zanjirlaridagi 
yangi 
yechimlar. 
Masalan, aeroport xablari – yagona bog‘lab turuvchi aviatransport tuguni orqali 
harakatlanishning mutlaqo yangi konsepsiyasi. Aviachiaptalarni izlash servislarini 
ham shularga qo‘shish mumkin. 
O‘zbekistonda, asosiy sayyohlik yo‘nalishi Toshkent-Samarqand-Buxoro-Xiva 
ekanligini inobatga olgan holda, sayyohlik avtotransporti sohiblari o‘zlarining bo‘sh 
qatnovlarini kiritishlari mumkin bo‘lgan ochiq onlayn-tizim innovatsion mahsulot 
bo‘lishi mumkin. 
Bo‘sh qatnovlar sayyohlar shahardan-shaharga yer usti transportida borib, 
qaytishda samolyotda (yoki tez yurar poezdda) kelganlarida ro‘y beradi. Ammo 
aviachiptalar va “Afrosiyob” poezdlariga chiptalar qimmat, mavsumda joy topish 
ham muammo. Kamchiqim sayohatni afzal ko‘radiganlar uchun Xivadan Buxoroga 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 64 
uyiga qaytayotgan avtobusda yarim narxiga yetib olish ma’qul bo‘lishi mumkin. 
Natijada bu ham kamxarj yo‘lovchi sayohatining qiymatiga, ham avtobusning asosiy 
buyurtmachisi cho‘ntagiga ijobiy ta’sir ko‘rsatardi. Axir bo‘sh qatnash uning 
yo‘nalishi narxiga chaqib yuborilgan bo‘lardi-da. 
Resurs innovatsiyalari – turizmni tashkil qilish va yangi yo‘nalishlar hamda 
xizmatlarni ishlab chiqish uchun yangi turdagi resurslardan foydalanishdir. Sayyohlik 
tarmog‘i o‘z iqtisodiyotiga yangi resurslarni faol qo‘shib boradi va ularni yangi 
takliflar yaratish uchun ishlatadi. 
Masalan, dinozavrlar qoldiqlarining qazilmasi arxeologik izlanishlarni tomosha 
qilish imkonini beruvchi paleontologik muzeylar va yo‘nalishlarga ega AQShdagi 
Daynosor sayyohlik parki ochilishiga zamin bo‘ldi. Yana bir misol – Avstraliyaning 
Kuber-Pedi shaxtyorlar shaharchasidagi opal qazib chiqarish konlari. Evenkiyada 
Tungus meteoriti tushishiga bag‘ishlangan ochiq osmon ostida muzey tashkil etilgan 
va o‘tgan asrning 20- yillarida ilk tadqiqotchi Vanavar posyolkasidan kosmik jism 
qulagan joygacha botqoqlar va tayga orqali bosib o‘tgan yo‘l bo‘ylab “Leonid Kulik 
so‘qmog‘i” yo‘nalishi tuzilgan. 
Konseptual innovatsiyalar – bu yangi turizm konsepsiyalarini, turistik 
xizmatlarni yaratish va ularni xizmat ko‘rsatishning yangi shakllarida, arxitektura-
muhandislik 
va 
texnologik 
yechimlarda 
amalga 
oshirishdir. 
Masalan, shimoliy mamlakatlarda muzdan mehmonxonalar va restoranlar qurilishi 
(Shvetsiyadagi mashhur Ice Hotel), Las-Vegasdagi mavzuiy mehmonxona-kazinolar 
(masalan, “Ekskalibur” – ritsarlik musobaqalari o‘tkaziladigan O‘rta asrlar qal’asi). 
“Tamaddunlar turizmi”ni ham shu toifaga kiritish mumkin – ular 
ixtisoslashgan turizmning yangi ilmtalab shaklidir. Tamaddun turizmi tamaddunlar 
mohiyati, tarixi, madaniyati, ekologiyasi, hayot tarzi, ularning muloqoti va 
hamkorligi haqida to‘liq tasavvur beradi. Masalan – turk tamadduni izlari, Temuriylar 
va Boburiylar sulolasi bosgan yo‘llar bo‘ylab turlar (aftidan, ishlab chiqilgan va 
sotishga yaroqli holatda ular mavjud emas). Bir turda avvalda uyg‘unlashtirib 
bo‘lmaydigan maqom va geografik joylashuvga ega nuqtalarni birlashtirish (Turkiya 
va O‘rta Osiyo mamlakatlari, O‘zbekiston va Shimoliy Hindiston) – mutlaqo noyob 
taklifdir. U yangi bilimlarga va tajribaga bo‘lgan ehtiyojni qondiradi, bu zamonaviy 
sayyohlar uchun xarakterlidir. Marketing innovatsiyalardan konseptual innovatsiyalar 
ilmtalabligi bilangina ajralib turadi. 
Institutsional innovatsiyalar turizmda, shuningdek yondosh tarmoqlarda yangi 
qoidalar va tartibga solish tizimlarini shakllantiradi. Ular ma’muriyat, xususiy tarmoq 
va sayyohlik joylaridagi jamoatchilik o‘rtasida hamkorlikning yangi tizimlari va 
shakllarini yaratadi. Masalan, 30 kungacha vizasiz rejimga kiruvchi mamlakatlar 
sonini oshirish turoperatorlarni ushbu mamlakatlardan O‘zbekiston hududiga 
keluvchi 
sayyohlarning 
qator 
xatti-harakatlari 
yuzasidan 
zimmalaridagi 
mas’uliyatdan xalos qildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 
fevraldagi PF-5326-sonli “O‘zbekiston Respublikasi sayyohlik salohiyatini 
rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni). 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 65 
Faqat mijozlar kutilmalari qanday shakllanishi, ularning qoniqishi va 
qadriyatlarini tushinishga asoslangan takliflargina talabga ega bo‘lishi mumkin. 
Innovatsiyalar ham shundan kelib chiqib loyihalashtirilishi kerak. Bunda asosiy so‘z 
– marketing. 
Har doim, har joyda yangicha yechimlar va yangiliklar mavjud bo‘lishi lozim. 
Sayyohlik xizmatlariga talab taklifni shakllantiradi. Sayyohlar sayyohlik mahsulotini 
yaratishda faol qatnashibgina qolmay, o‘z sayyohlik mahsulotlarini ham yaratadilar 
(mustaqil sayohat). 
Marketolog sifatida, muallif turizmdagi innovatsion yo‘nalilarni belgilashda 
marketingning rolini ko‘rsatib o‘tishni istagan bo‘lardi. Turizmda tadqiqotlar 
o‘tkazishda marketologlar odatda sayyohlar segmentlari qanday ekanligi yoki nimalar 
qilishlarini solishtiradilar. Aslida esa, ular nimani istashlarini o‘rganish kerak. Aynan 
mana 
shu 
axborot, 
ayniqsa 
bizning 
agro-turizm 
va 
eko-turizm 
kabi 
yo‘nalishlarimizda, sayyohlik biznesi rivoji uchun alohida ahamiyatli bo‘lardi. 
 “O‘rtacha tortilgan” iste’molchi uchun ishlab chiqilgan strategiyalar, 
ko‘pincha, jozibasiz mahsulotlarga, noreal narxlarga va ish bermaydigan reklama 
xabarlariga sabab bo‘ladi. Masalan, qaerdadir tog‘lar orasida yoki Chorvoq suv 
omborida ham Toshkent aholisini, ham xorijiy sayyohlarni birdek jalb qiladigan 
mehmonxona majmuasini qurish qiyin bo‘lardi. Ayniqsa, O‘zbekistonga asosan 
tarixga qiziquvchi va yuqori qulaylikni afzal ko‘ruvchi keksalar tashrif buyurishini 
hisobga olsak.
Yana ham qiyinrog‘i ushbu ob’yektni ikkala toifadagi dam oluvchilarga 
yoqadigan qilib reklama qilish va ilgarilatish bo‘lardi. Demakki, maqsadli degan 
nomga oz bo‘lsa-da da’vo qiluvchi marketing, avvalo, bozor segmentatsiyasiga 
asoslanishi lozim. 
Segmentlar qanday ko‘rinishi mumkinligini tushunish uchun ularning ikki 
toifasini ko‘rib chiqamiz: “The Actives” va “The Relaxers”. Yoki “Want-it-all” 
(hamma narsa xohlayman iste’mol qilaman) va “Passive tourists” (mavjud taklifga 
qanoat qiladigan sayyohlar). O‘zbekistonda va qo‘shni mamlakatlarda “relakser”larni 
amalda topib bo‘lmaydi. Ular asosan dengiz kurortlarida uchraydi. Biz, asosan, “The 
Actives” va “The Relaxers” larga duch kelamiz. Binobarin, o‘z takliflarimiz va joriy 
etish vektorlarini ularga mo‘ljallab ishlab chiqishimiz kerak. Bu esa, shaharlar, 
diqqatga sazovor joylar, ko‘ngilocharliklarni tez-tez o‘zgartirib turish deganidir. 
Bozorda hali mavjud bo‘lmagan g‘oyani pishitib borib, marketing bilan 
shug‘ullanib va bo‘lajak mehmonlar segmentatsiyasini o‘tkazib, amin bo‘lish 
kerakki, identifikatsiyalangan segmentlar va ularning ehtiyojlari haqiqatan mavjud. 
Aslo adashib “Want-it-all” yoki “Passive Tourists” segmentlari deb atash mumkin 
bo‘lgan, sayyohlarning umumlashma toifalari emas. 
Turli segmentlarda mahsulotlar va xizmatlar sotish uchun kompaniya o‘z 
marketing sxemasini nafaqat mavjud mahsulotlarga, balki, avvalo, mijozlar istagiga 
asoslashi kerak. Asosiysi – mahsulot asosida segmentatsiyalashdan mijozlar 
istaklarini o‘rganish asosida segmentlashga o‘tishga tayyor bo‘lishdir. 
Turizmda innovatsiyalarga misollar 

---

JOURNAL OF MARKETING, BUSINESS AND MANAGEMENT(JMBM)/SJIF FACTOR: 5.57 
www.jmbm.uz VOLUME 2, ISSUE 3 (June) ISSN: 2181-3000 
Page 66 
Rurmond shahri (Niderlandiya)dagi to‘rt yulduzli, dabdabali xonalarga ega 
qamoqxona-mehmonxona 2007 yilda qamoqxona yopilgach, bir necha yildan keyin 
ochildi. Qavatlar va xonalar ichki joylashuvi o‘zgarmadi – barcha xonalar sobiq 
qamoq dahliziga chiqadi (u dam olish hududiga aylantirilgan), u yerda, yashovchilar 
istagiga ko‘ra, mehmonxona sohiblari qamoq uslubida kechki ovqat uyushtirishlari 
mumkin. 
Virtual konserj. Ishlanma Buyuk Brtaniyadagi 12 ta mehmonxonada joriy 
etilgan. Robot bilan muloqot ovozli buyruqlar yoki yozishmalar orqali mobil ilova 
yordamida boshqariladi. Konserj-botni Edvard deb ataydilar, u mijozlarga 
mehmonxona to‘g‘risida so‘zlab beradi, xonalar tanlashda va buyurtirishda 
yordamlashadi va qo‘shimcha xizmatlarni aniqlashda ko‘maklashadi, shaharda 
qaerga borish mumkinligi borasida maslahat beradi. 
Kinoturizm – mashhur filmlar suratga olingan joylar bo‘ylab ekskursiya 
turlarini tashkil qilish. Dam olishning bu turi 2000 yillarda xorijda keng shuhrat 
qozondi, keyingi yillarda Rossiyada ham rivojlanib bormoqda. Masalan, “Kod Da 
Vinchi” filmi chiqqach, Fransiyadagi Luvrga tashrif buyurganlar soni rekord 
ko‘rsatkichga chiqdi. Ispaniyada sayyohlik firmalari “Taxtlar o‘yinlari” seriali 
suratga olingan joylar bo‘yicha yo‘nalishlarni ishlab chiqqanlar. 
Ekoturizm. Sayyohlar qishloq joydagi kichik uyda yoki oilada, tabiat qo‘ynida 
yashaydilar. Bunday uylar sohiblari dam oluvchilarni qabul qilish uchun barcha 
sharoitlarni yaratadilar. Ekoturizmning turli ko‘rinishlari mavjud: tarixiy, ilmiy, inson 
qo‘li tegmagan va borish qiyin bo‘lgan joylarga safarlar. Osiyo (Laos, Hindiston), 
Janubiy Amerika (Peru, Ekvador), Afrika (Keniya) va boshqa mamakatlarda faol 
rivojlanmoqda. Rossiyada ham ekoturizm shuhrat qozonib bormoqda. 
Virtual muzeylar – internet orqali mashhur muzeylar ekspozitsiyalarini 
aylanish. Ko‘pincha bu interaktiv imkoniyatlar ishlab chiqilgan voqyelikda mavjud 
muzeylar bo‘lib, ular shaxsan muzeyga kelmay turib, zallar bo‘ylab sayr qilish, uch 
o‘lchamli tasvirlarni ko‘rish, eksponatlar haqidagi axborotni o‘rganish imkonini 
beradi. Masalan, Amsterdamdagi Van Gog muzeyi, Moskvadagi Tretyakov Davlat 
galereyasi, Vatikan muzeyi va ko‘plab boshqalar.