Turizmning barqaror rivojlanish tamoyillariga o’tish muammolari va yechimlari

---

Turizmning barqaror rivojlanish tamoyillariga o’tish 
muammolari va yechimlari 
 
N.Quliyev 
M.Latifova 
[e-mail] 
Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya: Maqolada barqaror turizmga o’tishning ommaviy turizmdan 
afzalliklari, shuningdek barqaror turizmning ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlari, 
o’zbekistonda turizmni barqaror rivojlantirish mehanizmi bosqichlari haqida so’z 
yuritilgan. 
Kalit so’zlar: barqaror turizm, ekoturizm, aholi ishchi kuchi, atrof-muhitni 
boshqarish, O’zbekistonda barqaror turizmni rivojlantirish. 
Problems and solutions of transition to sustainable 
development of tourism 
N.Quliyev 
M.Latifova 
[e-mail] 
Bukhara State University 
Abstract: The article discusses the advantages of the transition to sustainable 
tourism from mass tourism, as well as the environmental, social and economic 
aspects of sustainable tourism, the stages of the mechanism of sustainable 
development of tourism in Uzbekistan. 
Keywords: sustainable tourism, ecotourism, labor force, environmental 
management, development of sustainable tourism in Uzbekistan. 
 
Kirish. Turizm boshqa sohalardan farq qiladi, bu juda murakkab soha. Oddiy 
fuqaro uchun oddiy dam olish maskanida bir necha kundan tortib badavlat kishilar 
uchun hashamatli dam olishgacha, kam byudjetli sayohatchilar uchun ham, bozorning 
yuqori segmentlari uchun ham xizmatlarni taklif qiladi. Xarakterli jihati shundaki, 
turizmdan olinadigan foyda har doim ham xarajatlarni o’z zimmasiga olganlar 
tomonidan qoplanmaydi. Eng yirik korporatsiyalar arzon ishchi kuchidan foydalanib, 
rivojlanayotgan mamlakatlarda yangi ob’ektlar qurishga sarmoya kiritib, katta foyda 
oladi va mahalliy aholining farovonlik darajasi deyarli oshmaydi. Sayyohlar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1078

---

ko’pincha odamlarning hayoti va ijtimoiy naqshlarini buzishadi va shayar va 
tumanlar esa ko’p sonli mehmonlarga xizmat ko’rsatish uchun suv tozalash 
inshootlari va yo’llar kabi ob’ektlarni qurish va saqlashga ko’proq pul sarflashga 
majbur bo’ladi. 
Bunday ko’rsatkichlar bilan avvallari yetarlicha baholanmagan turizmning atrof-
muhitga ta’siri endilikda tobora ko’proq e’tibor qaratilayotgan muammoga aylandi. 
Demak, turizm tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilangina rivojlanishi 
mumkin. Bugungi kunda turizmni yanada rivojlantirish vazifasi uning atrof-muhitga 
salbiy ta’sirini minimallashtirish sifatida shakllantirilmoqda. 
Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi turizm ham resurslarni sarflaydi, 
chiqindilarni hosil qiladi, ekologik, madaniy va ijtimoiy xarajatlar va foyda keltiradi. 
Turizm sohasida iste’mol va ishlab chiqarishning barqaror modellarini ta’minlash 
uchun ta’biiy shaklida rejalashtirish, ta’sirni baholash va axborot almashinuvi 
sohasida iqtisodiy va tartibga solish choralarini amalga oshirish kabi sohalarda 
siyosatni ishlab chiqish bo’yicha milliy salohiyatni kuchaytirish zarur. Turizmning 
barqaror rivojlanishi, pirovardida, tabiatni muhofaza qilish, madaniyatni muhofaza 
qilish, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni amalga oshirgan holda butun hududning 
barqaror rivojlanishiga olib keladi. 
Ko’pgina tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, barqaror rivojlanishni amalda 
amalga oshirish uchun umuman olganda, turizm va bunday rivojlanishning aniq 
miqdoriy parametrlarini aniqlash kerak. Shu maqsadda Jahon sayyohlik tashkiloti 
(UNWTO) turizmni barqaror rivojlantirishning hal qiluvchi koʻrsatkichlari tizimini 
ishlab chiqdi, ularda barqaror rivojlanish konsepsiyasini davlat tomonidan amalga 
oshirish koʻrsatkichlari, antropogen faoliyatning atrof-muhitga taʼsiri, shuningdek 
ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy ko’rsatkichlari sifatida nomoyon bo’ladi. 
Barqaror rivojlanishning eng muhim muammolaridan biri bu biologik 
resurslardan foydalanishdir Shunday qilib, ekoturizm noyob va yo’qolib ketish xavfi 
ostida turgan turlarni muhofaza qilish bilan chambarchas bog’liq, chunki ularning 
aksariyati ekzotik bo’lib, ekoturizm ob’ektiga aylangan. Bu nafaqat hayvonlar va 
o’simliklarga, balki ekotizimlarga va umuman tabiiy komplekslarga ham tegishli. 
Aholining ishchi kuchi sifatida jalb etilishi ekoturizm loyihalarini amalga 
oshirishning muhim tashqi ta’siri bo’lib, mahalliy iqtisodiyotni barqaror 
rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchlaridan biriga aylanadi. An’anaviy past 
samaradorlik va tabiatni ko’p talab qiluvchi tarmoqlarda ish o’rinlarini yaratishga 
urinishlar atrof-muhitga yukni asossiz ravishda oshirishi mumkin. Bundan tashqari, 
ekoturizm ko’proq mehnat talab qiladi, chunki u faol turizm faoliyatini tashkil etish 
bilan bog’liq. Muhim o’sish sur’atlari bilan sanoat bandlik muammosini hal qilishga 
ma’lum hissa qo’shmoqda. Turizmdan tushadigan mablag’larning ma’lum bir qismi 
hududda qolsagina mahalliy aholi farovonligini oshirish mumkin bo’ladi. Bunga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1079

---

mahalliy ishchilarni yollash, turistik mahsulotni sotishda keraksiz vositachilarni yo’q 
qilish, mablag’larning to’g’ridan-to’g’ri mahalliy byudjetlarga tushishi uchun 
iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarni yaratish orqali erishiladi. 
Turizm sohasida atrof-muhitni boshqarish tizimlaridan foydalanish kerak. Bu 
faoliyat ifloslanish darajasini pasaytirish, sertifikatlashtirish va markalashni 
takomillashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlarni qo’llab-quvvatlash mexanizmlarini 
ishlab chiqish va qo’llashni o’z ichiga oladi. 
Turistlarni tashish va xizmat ko’rsatishda yangi texnologiyalardan foydalanish 
raqobatda kuchli dalil bo’lishi mumkin. Turizmni axborot bilan yoritishni 
rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Internetdan keng foydalanish 
dunyoning deyarli istalgan mamlakatida bozorda taklif etilayotgan barcha turistik 
xizmatlardan ham, turizmning barqaror rivojlanish konsepsiyasini amaliyotga tatbiq 
etayotgan xalqaro tashkilotlarning materiallaridan ham foydalanish imkonini beradi. 
Bularning barchasi turistik faoliyatning eng zararli va intensiv turlarini asta-sekin 
siqib chiqarishga olib keladi va bu turizm bozorining barcha ishtirokchilari orasida 
bir vaqtning o’zida sodir bo’lishi kerak.
O’zbekiston turizmni barqaror rivojlantirish mexanizmi bossqichlari
1
Keyinchalik, davlatning huquqiy choralari va turistlarning afzalliklari ta’siri 
ostida barqaror turizm shakllari tobora rivojlanishi kerak. Ammo turistik muhitni 
barqaror rivojlanish g’oyalarini ilgari surish turizm sohasidagina tadbiq qilish bilan 
ish bitmaydi, aksincha, barqaror rivojlanish konsepsiyasini muvaffaqiyatli va tezroq 
amalga oshirish uchun sanoat, qishloq xo’jaligi, qishloq xo’jaligi tarmoqlari va fan-
ta’lim sohalarida o’rtasida sinxron hamkorlik zarur, shundagina muvaffaqiyat 
qozonish mumkin. 
1
Manba: Muallif ishlanmasi 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1080

---

Yuqoridagi muammolarni o’rgangan holda O’zbekistonda barqaror rivojlantirish 
mexanizimini bosqichma-bosqich amalga oshirish zarur deb hisoblayman va bu 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1. Barqaror turizm xabardorlikni oshirish , targ’ib qilish; 
• Odamlar ongida eng boshidan maktab vaholanki maktabgacha ta’lim davridan 
boshlab ekologik estetikani singdirish, ekologik estetika fanlarini joriy qilish; 
• Ekologiyaga zarar yetkazmaslik va atrof muhitni obodonlahtishni targ’b 
qiluvchi ijtimoiy reklamalar va “yashil makon” yaratish kabi dasturlar sonini 
ko’paytirish; 
2. Barqaror turizm strategiyalari va yo’nalishlarini belgilash va imtiyozlar 
yaratish; 
• Barqaror turizm bozori va turizm bilan aloqalar yo’nalishlari manfaatdor 
tomonlarni aniqlash, joriy tahlil, vaziyatlar, siyosiy va ilmiy strategiyalarni tanlash: 
• Soddalashtirilgan viza tizimi tashkil qilish ( shingen vizaga o’xshash butun 
Osiyo yoki O’rta Osiyo Bo’ylab) 
• Chiqindilarni yig’ish va yo’q qilish va chiqindilarni qayta ishlash, energiyani 
qayta tiklash va issiqlik ishlab chiqarishda qayta tiklanadigan manbalardan (suv, 
shamol, biomassa va quyosh) foydalangan, mavsum bo’lmagan davrda ham 
ishchilarni ish bilan ta’minlagan turistik korxonalar uchun yuqorida ko’rsatilgan 
imtiyozlarni berish;
3. Malakali kadrlar tizimini qayta tayyorlash; 
• Treninglar tashkil qilish, bunda butun dunyo bo’ylab barqaror turizm 
yo’nalishlarda amaliy bilim va samarali ish yuritish tizimi va xabardorligini oshirish; 
• Qanday qiyinchiliklar va to’siqlarlarga duch kelish mumkin, mavjud 
muammolar va ularning yechimi yuzasidan fikrlar almashinuvi; 
• Barqaror turizm bozori va turizmning zamonaviy yo’nalishlari val manfaatdor 
tomonlarni aniqlash, joriy tahlil vaziyatlar, siyosiy va ilmiy strategiyalarni tanlashni 
o’rganish; 
4. Barqaror turizm boshqaruvi va qonunlar bazasini shakllantirish; 
• Davlat organlari sertifikatlashtirish sxemalarini taqdim etishlari shart va jalb 
qilingan barcha turizm korxonalariga sifat belgilari hududiy ekologk tozalikni amalga 
oshirish bo’yicha tadbirlarni belgilab berishlari kerak zarur tartibda javobgarlik 
choralari belgilanishi lozim; 
• Atrof-muhitga salbiy ta’sirlar va uning oldini olish choralari; Mashinalardan 
ajraluvchi zaharli gazlarni kamaytirish choralarini ko’rish, zarur tartibda jazo 
choralarini qo’llash; 
• Barcha turizm korxonalari qayta ishlanadigan materiallar yig’ishlari kerak va 
keyin ularni tegishli qayta ishlash va qayta foydalanish bilan shug’ullanadiganlar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1081

---

tashkilotlarga yuborish va ushbu materiallarni sotishni yo’lga qo’yish kerak. Atrof-
muhitni samarali himoya qilishda jonbozlik ko’rsatgan sayyohlik korxonalari 
xodimlarini mukofotlash; 
• Ekologik toza mehmonxonalar faoliyatini kengaytirish va rag’batlantirish; 
• Tabiatga va atrof-muhitga zarar yetkazgan holda yoxud ifloslantirgan holda 
zarur jazo chora tadbirlarini qo’llagan holda insonlarda ekologik estetikani 
shakllantirish; 
5. Samarali reklamani va “e-Tourism” (electron turizm)yo’lga qo’yish; 
• Shunday yakka bronlash tizimini yaratish zarurati; ((booking.com, tripadvisor 
va h.k kabi) qo’shilgan qiymat solig’i mamlakatda qoladi) 
• sayyohlarni xabardor qilish, IT texnalogiyalaridan keng foydalanish, yangi 
ilovalar yaratish; 
• Video xaritalash usullari va geolokatsiya tizimlari va QR kodlardan 
foydalanish 
• Sayohatchilar uchun aloqa strategiyasini tanlab, boradigan joyga kelishidan 
oldin to’liq ma’lumot olishni ta’minlash; 
Xulosa: Turizmning barqaror rivojlanishi muammolariga to’xtalar ekanman, 
men ancha keng Xulosa maydonini qamrab olishga harakat qildim. Barqaror 
rivojlanish konsepsiyasi, uning asosiy tamoyillari va rivojlanish yo’nalishlarini 
tavsiflash faoliyatimning muhim bosqichi bo’ldi. Asosiy masalalardan biri 
barqarorlik mezonlarini belgilash, chegaraviy qiymatlarga erishishdir. Aholi soni, 
iste’mol qilinadigan resurslar hajmi, insoniyat deyarli chegarada, bularning barchasi 
omon qolish strategiyasida - barqaror rivojlanish konsepsiyasining bir qismi sifatida 
shakllangan degan xulosaga keldim. Turizm barqaror rivojlanish kontseptsiyasi 
tamoyillari asosida rivojlanishi mumkin va rivojlanishi kerak, shu bilan birga uni 
O’zbekiston iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida ko’rib chiqish kerak,. Albatta, 
kelajak avlodlarning dam olish va turizmga bo’lgan ehtiyojlarini, qolaversa, boshqa 
barcha ehtiyojlarini qondirish imkonini beradigan taraqqiyot yo’liga to’liq kirishish 
uchun vaqt kerak bo’ladi. Ammo kelajagimizni belgilab beruvchi muammolar 
bo’yicha aniq chora-tadbirlar ko’rish mamlakatimiz turizmini rivojlantirish debochasi 
bo’lib xizmat qiladi.